تاریخچه یا پیشینه استان :
محدوده کنونی استان در روزگار هخامنشیان بخشی از ایالات ماد و قسمت‌هایی از جنوب آن جزیی از سرزمین «المائیس» به شمار می‌رفته است. جغرافیانویسان در قرون اولیه هجری، آن را به عنوان بخشی از بلاد پهلویان به نام کوهستان یا قهستان (جبال) نام برده‌اند. بعدها یعنی در عصر سلاجقه بر این سامان عراق عجم نام نهادند.
وجود غارهایی نظیر غار شازند (کیخسرو). غار سوله خونزا، غار قلعه جوق (مقبره)،غار هیزج و غارهای انجدان و نیز آتشکده‌های بزرگی از قبیل آتشکده خورهه در محلات و آتشکده برزو در راهجرد اراک و آتشکده آذرگشب در فراهان ـ که یکی از سه آتشکده معروف ساسانیان بوده است ـ نشان از قدمت تاریخی این استان دارد.
وجود زیارتگاه‌های متعدد که برخی از اهمیت فراوان برخوردارند، مانند امامزاده سهل‌بن‌علی(ع) و امامزاده محمدعابد(ع) در اراک و ابنیه و اماکن مقدس مذهبی و آثار تاریخی در شهرهای مختلف استان مرکزی چون مسجد جامع شهر ساوه و مناره مسجد امامزاده 72 تن ساروق قرن ششم (عهد مغول) مسجد جامع ششناو تفرش (عهد سلجوقیان) و نیز شخصیتهای برجسته مذهبی، ادبی علمی و هنری و سیاسی، بیانگر قابلیت‌های وسیع آن می‌باشد.
وضعیت قومی:
شرایط اکولوژیکی متناسب با زندگی کوچ‌نشینی و اهیمت استراتژیکی منطقه عراق عجم و موقع گذرگاهی آن موجب شد تا در طول تاریخ، این منطقه مورد توجه اقوام چادرنشین قرار گیرد و گروه‌هایی از ایلات و عشایر، با نژادها و فرهنگهای مختلف از بومیان اولیه ایرانی تا مهاجران عرب و مهاجمین مغول، تاتار و در این منطقه استقرار یابند. و در زمان قاجاریه طوایف ترک به این منطقه مهاجرت نمودند.
خصایص فرهنگی:
1 ـ وفاق احتماعی:
در شهرهایی نظیر ساوه، دلیجان، تفرش و آشتیان که از بافت اجتماعی یکپارچه‌ای برخوردارند، روحیه همکاری و مشارکت در بین مردم در کلیه امور جامعه هنوز به خوبی مشهود است. در شهر اراک روحیه همفکری و همیاری و صورت کمرنگی دیده می‌شود. زیرا شهر به علت موقعیت خاص مکانی نسبت به سایر شهرهای استان، همیشه پذیرای مهاجرین فراوان با فرهنگهای مختلف بوده است.
2 ـ قانع‌بودن:
در شهرهای این استان میزان استقبال، پذیرش از پدیده‌های نو در جامعه، بستگی مستقیم با تأثیری که استقرار آن پدیده بر منافع مادی و معنوی مردم می‌گذارد، دارد. هر چند در مواردی علیرغم تمایل یا عدم تمایل یک جامعه و بنا به ضرورت تاریخی یک پدیده نو، حضور خود را تثبیت می‌کند. پدیده‌های نو در پاره‌ای موارد پیامدهای خود را به خوبی آشکار می‌سازند که در این حالت، در صورت مترقی‌بودن، طبعاً مورد قبول و پذیرش مردم استان واقع می‌شوند.
3 ـ جوانمردی:
حضور فعالانه نوجوانان و جوانان این استان در 8 سال دفاع مقدس و ادامه فعالیت آنان در پایگاه‌های بسیج
4 ـ انعطاف‌پذیری
تأثیرپذیری و تغییر رفتار و خلق و خوی با توجه به عدم پیشینه فرهنگی منسجم و یکپارچه در استان بیشتر از سایر استان‌هاست. آن‌چه که امروزه در رفتار و خلق و خوی اکثر ساکنین شهرستان‌های استان مشاهده می‌شود، حاکی از کمرنگ‌شدن سنن، باورها و اعتقادات گذشته است.
5 ـ انصاف:
انصاف از ارزش‌های بنیادی انسانی هستند. این ارزش‌ها فقط از طریق توانایی مردمی آگاه از حقوق انسانی خویش مطلع و بهره‌مندند و نقش فعالی در جامعه دارد، به دست می‌آید و مردم این استان از این ارزش بی‌بهره نمی‌باشند.
6 _ اطمینان:
وجوه اشتراک فرهنگی می‌تواند روحیه تعاون و همدلی را بین گروه‌ها و جمعیت ساکن استان به وجود آورد, تا در پرتو چنین همدلی وروحیه تعاون, ثبات و امنیت ایجاد گردد.
7 _ انزواطلبی:
تقابل فرهنگ روستایی با فرهنگ شهری, رویارویی فرهنگ مردم بومی شهر با فرهنگ مهاجرین که به واسطه وجود بازار کار و فعالیت صنعتی به این شهر روی آورده‌اند از جمله عواملی هستند که باعث تضعیف و همکاری و همیاری مردم شده است.
8 _ مهمان نوازی:
با توجه به اینکه مهمان نوازی از خصلتهای خوب تمدن ایران است که زبانزد جهان می‌باشد. استان مرکزی از این حسن بی‌بهره نیست. مصداق این کلام گشاده‌رویی این خطه در پذیرایی اقشار مختلف در مراکز ملی , دانشگاهی, صنعتی, فرهنگی و ... می‌باشد.
9 _ مواردی دیگری که در منطقه وجود دارد :
در جهت بررسی وضعیت مشارکت و حضور مردم استان باید گفت حضور و مشارکت در راهپیماییها و همایشهای جمعی پر شور است و این روحیه در بین مردم درکلیه امور اقتصادی, اجتماعی و فرهنگی جامعه هنوز مشهود است.
وضعیت مذهبی:
اکثر قریب به اتفاق مسلمانان ساکن استان مرکزی, با 79/99 درصد شیعه مذهب هستند و بعد از آن اقلیتهای مذهبی مسیحی (05/0), کلیمی (03/0) زرتشی (02/0) در استان ساکن باشند.
وضعیت فرهنگی:
فرهنگ یگانه عنصری است که به انسان یعنی تنها عامل سازنده فرهنگ جهت می‌دهد و زمینه‌های لازم برای ایجاد دگرگونی در جوامع بشری را پدید می‌آورد. استان مرکزی با توجه به گستردگی و همچنین تاریخ کهن, از ویژگی‌های فرهنگی متنوع و حتی منحصر به فردی برخوردار است.
معضلات فرهنگی:
رویارویی با فرهنگ غرب وتعمیق فرهنگ اسلامی جز با فراهم آوردن توشه و توان کافی نرم افزاری و از جمله ساخت و خرید اماکن و تجهیزات فرهنگی و هنری در نقاط مختلف استان, امکان‌پذیر نیست و به موازات افزایش تولید و عرضه محصولات صنعتی, در بستر فرهنگ نیز تولید و ارائه انواع قالب‌ها و محصولات فرهنگی و هنری از جمله کتاب, تئاتر, سینما, ضامن توسعه و مصونیت همه جانبه می‌باشد.
در موضوع نهادهای فرهنگی نیز استان مرکزی غالبا پیشرو و ممتاز بوده چنانکه نشانه های اولین مطبوعات، گروه‌ها و انجمنهای فرهنگی را میتوان در این ناحیه یافت. در حال حاضر نیز تمایل دایر ساختن مراکز فرهنگی در اقشار مختلف استان مرکزی وجود دارد. به لحاظ بهرهگیری از فنآوریهای نوین، موسسات و نهادهای فرهنگی در وضعیت چندان مناسبی به سر نمیبرند . علی رغم پیشرو بودن در ارائه آثار و محصولات فرهنگی در دهههای گذشته، در حال حاضر این مراکز در رتبهبندی ملی حائز امتیاز لازم نیستند. به طور مثال استان مرکزی از نظر رشد کیفی مطبوعات و شاخصهای مطبوعهخوانی ، کتابخوانی و امثالهم، تنزل یافته است که امید میرود با ایجاد صنوف و انجام حمایتهای لازم، به تدریج به جایگاه لازم دست یابد.
استان مرکزی از نظر زیرساختهای فیزیکی و تجهیزاتی مانند سایر نقاط کشور دچار کاستیهایی است که در بعضی موضوعات مانند سرانه فضاهای فرهنگی در حد متوسط کشوری و در پاره‌ای موضوعات همچون تجهیزات چاپ و نشر، فقیر است.
علی رغم آنکه تحقیقات مشخص و هدفمندی در مورد مردمشناسی ساکنین استان مرکزی صورت نگرفته، بر اساس شواهد و مصادیق جزیی میتوان گفت که ویژگی‌های فرهنگی ـ قومی در گستره استان مرکزی متفاوت است. به طور مثال در نواحی که از قدمت تاریخی بیشتری برخوردارند، وفاق فرهنگی بیشتری ملاحظه می‌شود و در نواحی که قدمت کمتری دارند و برآماج مهاجرتها قرار گرفته‌اند، کمتر است. در اراک به عنوان مرکز استان مرکزی و شهری صنعتی و مهاجرپذیر، کمترین وفاق فرهنگی مشاهده می‌شود و این امر از معضلات فرهنگی این ناحیه محسوب می‌گردد.
در مجموع میتوان گفت استان مرکزی به لحاظ پیشینه تاریخی، وجود شخصیتها و نخبگان فرهنگی و وجود زیرساختهای فرهنگی و اجتماعی، دارای قابلیت‌های فرهنگی فراوانی است که درصورت برنامهریزی اساسی و همنوایی دستگاههای دولتی و سایر مراکز فرهنگی، توانمندیهای این ناحیه به سادگی به بروز رسیده در کوتاه مدت نیز امکان توسعه فرهنگی در آن وجود دارد.
عمدهترین برنامههای فرهنگی مورد نیاز در استان، فعالیتهایی است که با تاکید بر دوره های آموزشی کلیه دست اندرکاران مراکز فرهنگی ، موجب وفاق فکری نهادها و گروههای فعال در عرصه های فرهنگی شود
بهبود اعتبارات، تشویق به سرمایهگذاری در بخش فرهنگ ، تشکیل صنوف فرهنگی و انجام پژوهش و گردآوری اطلاعات با تاکید بر دولت الکترونیک، از جمله اقداماتی است که در استان مرکز دارای اولویت می‌باشد.
شخصیتهای فرهنگی و هنری:
استان مرکزی در عرصه علوم، تاریخ ،هنر، سیاست و ... دامان پرورش بزرگان فراوانی بوده است.
شخصیتهای علمی- مذهبی استان ازعمدهترین سرمایه‌های این منطقه محسوب می‌شود. شاید استان مرکزی از این حیث دارای امتیازو برجستگی خاصی در کشور باشد. مروری کوتاه بر منابع و مآخذ موجود درباره استان مرکزی نشان می‌دهد که دهها تن از علما و مراجع بزرگ تاریخ شیعه- بالاخص در یکصد سال اخیر- از شهرها و روستاهای این استان برخاستهاند.
مشاهیر
الف ـ مشاهیر برجسته مذهبی
حضرت امام خمینی: آیت‌اله العظمی روح الله موسوی خمینی بنیان‌گذار جمهوری اسلامی تحصیلات مقدماتی و تکمیلی را در محضر آیت‌اله حائری یزدی فراگرفت و به درجه اجتهاد رسید و خود نیز به تدریس فقه و اصول و تحصیل فلسفه و حکمت مشغول شد. تمامی عمر پر برکت ایشان به مبارزات سیاسی بر علیه طاغوت گذشت. تألیفات امام(ره) در موضوعات 10گانه زیر تقسیم می‌شود: عرفان، اخلاق، فلسفه، فقه، اصول فقه رجال، رساله علمیه، حکومت، امامت و روحانیت و شعر. از جمله آثار وی: لقاءالله، تفسیر سوره حمد، آداب الصلاة، شرح حدیث جنود عقل و جهل، کتاب الطهاره، تحریرالوسیله، توضیح‌المسائل، رساله نوین، کشف‌الاسرار، دیوان شعر و دیگر آثار ارزشمند دیگر.
محمدعلی اراکی: آیت‌اله العظمی اراکی از شاگردان حاج شیخ عبدالکریم حائری بود و مدت 8 سال از دروس فقه و اصول آن مرد بزرگ بهره‌ور شد. ایشان دارای ملکات روحانی و خصایص اخلاقی ویژه‌ای از جمله علاقه به ساحت امام حسین(ع) بود. این رادمرد در زمان تحصیل و تدریس آثار بسیاری اعم از تألیف و تقریر برای جامعه شیعه به ارمغان آورد از جمله: توضیح‌المسائل، مناسک حج، کتاب الخیارات، المکاتب المحرمه و دیگر آثار ارزنده دیگر.
آقانورالدین عراقی: وی تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه سپهدار اراک شروع کرد و در محضر استادانی چون ملامحمدامین، میرزا حبیب‌اله دشتی، آیت‌اله خراسانی و … بهره نمود و به درجه اجتهاد رسید از جمله آثار وی رساله در مسأله مرجعیت، سفرنامه رساله‌ای در الهیات، رساله‌ای در اصول عقاید و....
از دیگر مشاهیر برجسته مذهبی: آیت‌اله حاج‌آقا محسن عراقی، آقا ضیاءالدین، جلال‌الدین آشتیانینی
ب ـ مشاهیر برجسته فرهنگ و ادب
اسماعیل آشتیانی (شعله): از نویسندگان برجسته استانی می‌باشد که در زمینه نقاشی نیز تبحر داشت. سبک کار نقاشی او همان سبک کمال‌الملک است. با این تفاوت که وی به جنبه شاعرانه نقاشی توجه و اهمیت خاص می‌داد و تابلوی ترقی معارف ایران و حافظ بهترین گواه این مدعاست. از جمله آثار وی: اختراع الفبایی برای خط فارسی ـ تصحیح و تحشیه دیوان منوچهری دامغانی، سفرنامه اروپا، مکتب کمال‌الملک، ادعیه قرآنی، دیوان اشعار و
ادیب‌الممالک فراهانی: از شاعران و نویسندگان برجسته استان می‌باشد وی نویسندگی و اداره روزنامه ادب در مشهد، یومیه ترکی در باکو، عراق عجم در تهران، مجلس در تهران، روزنامه رسمی ایران را به عهده داشت.
محمد خزایلی: او ضمن تدریس در مدارس ملی، آموزشگاه‌های خزائلی را که چند مؤسسه وابسته به هم بودند، تأسیس کرد و به نگارش کتب علمی و ادبی پرداخت. از جمله مهم‌ترین آثار وی، احکام قرآن، اعلام قرآن، دستور جاویدان، شرح بر گلستان سعدی، شرح بر بوستان سعدی، خودآموز حکمت مشابه، تاریخ مختصر فلسفه و زیباشناسی و را نام برد
ابراهیم دهگان: وی به کتاب دلبستگی فراوان داشت و به جمع‌آوری کتب خطی و تاریخی عشق می‌ورزید به همین سبب ضمن مطالعه و غور در مطالب کتب در طول عمر خود قریب به 3000 جلد کتاب نفیس و نسخ خطی جمع‌آوری نمود که چون درگذشت، 2500 جلد کتاب از کتب چاپی به همراه 255 نسخه دستنویس و نفیس از سوی فرزندانش به کتابخانه عمومی اراک اهداء گردید.
محمدرضا محتاط: که با خلق آثاری چون سیمای شهر اراک، سیمای اراک، نامداران اراک، نامنامه استان مرکزی، جاذبه‌های ایرانگردی استان، بررسی خط و الفبا در ایران، نگرش بر عدد هفت در کشورها و ادیان مختلف، تاریخ ماد یا سرزمین کنونی استان مرکزی از نویسندگان مطرح و برجسته استان محسوب می‌شود.
ج ـ مشاهیر برجسته هنر
عیسی‌خان بهادری: ایشان در خلق نقشه‌های ابتکاری فرش مهارتی استثنایی داشت. فرش بشریت او همراه با چند اثر ممتاز دیگر در موزه هنرهای زیبای اصفهان موجود است. وی نقاشی چیره‌دست بود.
حاج حسنعلی نکیسای تفرش: یکی از بزرگان موسیقی می‌باشد. از او 11 صفحه ضبط شده است که در سه‌گاه، چهارگاه، نوا، بیات اصفهان، افشاری، ابوعطا که با تار علی‌اکبر خان شهبازی است که 4 عدد آن با پیانو مرتضی محجوبی است.
آقای علی‌اکبر خان فراهانی: از بزرگان موسیقی است که در نوازندگی تار از اساتید برجسته بودند.
آقای حسین‌قلی فراهانی: در نواختن تار بسیار چابک و زبردست بود. مضرابش قوی و خوش‌طنین و چپ و راست‌هایش مرتب و شمرده و صحیح ادا می‌شد.
میرزا عبدالله فراهانی: فردی خوش‌رو و خوش‌سلوک بود و در نواختن سه‌تار مهارت بسیار داشت.
فت‍ح‌علی واشقانی فراهانی: از اساتید برجسته خوشنویسی در استان می‌باشند. وی به عنوان عضو اصلی انجمن خوشنویسان ایران است و آثار و کتب‌های فراوانی از خود به یادگار گذاشته است. مهم‌ترین اثر استاد کتاب کلک مشکین است.
از دیگر مشاهیر برجسته هنر استان: استاد عبدالله دوامی ـ استاد شاپور حاتمی ـ بهزاد فراهانی و000
د ـ مشاهیر برجسته علمی
پروفسور محمود حسابی: وی از پدر و مادر تفرشی متولد شد و تحصیلات ابتدایی خود را در بیروت آغاز نمود و برای ادامه تحصیل به آمریکا مهاجرت نمود و موفق به اخذ مدرک لیسانس گردید. سپس برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت و تحقیقات خود را در رشته فیزیک دنبال کرد و در سن 25 سالگی دانشنامه دکترای فیزیک خود را با رساله «حساسیت سلول‌های فتوالکتریک» به درجه عالی دریافت کرد. وی در طول عمر خود مصدر مشاغل و خدمات علمی و فرهنگی متعددی بود از جمله: تأسیس مدرسه مهندسی وزارت راه و نقشه‌برداری مراسم اولین نقشه مدرن راه ساحلی، تأسیس دانشسرای عالی، ایجاد اولین ایستگاه هواشناسی، تعیین مساحت ایران، تأسیس دانشکده علوم و ریاست، و فنی و مهندسی،تدوین قانون و تأسیس مؤسسه استاندارد، تأسیس سازمان انرژی اتمی، مؤسس و عضو فرهنگستان زبان ایران و … او تنها شاگرد ایرانی پروفسور انشتاین بود. او از سوی جامعه علمی جهانی به عنوان مرد اول علمی جهان شناخته شد و در کنگره 60 سال فیزیک ایران به عنوان پدر فیزیک شناخته شد.
دکتر چمران،آشتیانی
پیدایش و شکل‌گیری نخستین مراکز آموزش نوین پس از تاسیس دارالفنون
از لابلای آثار مکتوب و مربوط به سال‌های 1290 تا 1300 خورشیدی چنین برمی‌آید که شهر اراک، نخستین شهری است که به همت دل‌سوختگان فرهنگی و فرهنگ‌دوستان دلسوخته، با سرمایه‌های مردمی، نخستین مدرسه به روش نوین (مدرسه صمصامی) را می‌سازند و با مشقت‌های خاص استادان دارالفنون را به آن دعوت می‌کنند و با چه اشتیاقی در زمان کوتاه، مردم را به پای مدرسه و کرسی درس می‌کشانند و تربیت علمی را در این شهر آغاز می‌کنند و بعد از مدت کوتاهی 20 مدرسه دخترانه و پسرانه در اطراف دور و نزدیک آن بنا می‌شود.
روزنامه‌ها و مجلات
اگر ادعا نکنیم که «وقایع‌اتفاقیه» اولین روزنامه رسمی ایران در دوره سیاسی جدید است که به همت صدراعظم امیرکبیر، منتشر می‌شود (هر چند کاغذ اخبار که توسط میرزا صالح شیرازی در عهد قائم‌مقام منتشر گردیده اولین روزنامه ایران بود که برخاسته از عزم و نوگرایی فکری و سفارش و تاکید در اعزام میرزاصالح به اروپا بود و تاثیر قائم‌مقام در پیدایش آن نقش اصلی را ایفا می‌کرد) حداقل مهم‌ترین روزنامه است که ساکنان این دیار سبب سازان اصلی آن شدند. روزنامه «عراق عجم» یکی از مهم‌ترین نشریات ایران، به همت ادیب الممالک فراهانی انتشار یافت و سپس روزنامه «اتفاق» توسط میرزاطاهر عکاسباشی و ده نشریه دیگر به جامعه اطلاع‌رسانی منطقه قدم گذاشتند تا اینکه در شهر اراک از سال 1312 تا 1354 خورشیدی روزنامه‌ای با 42 سال سابقه انتشار ظهور کرد.
مراکز مهم تاریخی و زیارتی:
جاذبه‌های تاریخی و باستان استان مرکزی
محدوده کنونی استان مرکزی یکی از کانون‌های کهن استقرار تمدن در فلات قاره ایران است که آثار تاریخی متعددی را در خود جای داده است.
این آثار به دوران مختلف ماقبل تاریخ تا دوره معاصر تعلق دارند، و به دو گروه عمده تقسیم می‌شوند.
گروه اول: مشتمل بر تپه‌ها و محوطه‌های باستانی است که به جز چند مورد، همگی در اطراف شهرستان ساوه واقع شده‌اند.
این تپه‌ها آثاری از دوره‌های ماقبل تاریخی، پارتی، ساسانی و دوره‌های اسلامی را در خود جای داده است.
گروه دوم: بناهای تاریخ بازمانده از دوران‌های بسیار قدیم سلوکی و ساسانی تا اواخر قاجاریه را در برمی‌گیرند، کهن‌ترین این آثار معبد سلوکی است. و متاخرترین آنها مجموعه بازار، حمام چهارفصل و راسته بازار اراک هستند، که به دوره قاجار تعلق دارند. این بناها عمدتا در دوره‌های سلجوقی، صفوی، زندیه و قاجار احداث شده‌اند. که بعضی از آنها در خطر از بین رفتن قرار دارند. در میان این آثار تعدادی اماکن مذهبی از جمله بقعه‌ها، مساجد و مناره‌ها وجود دارد. سایر آثار و ابنیه تاریخی شامل کاروانسرا، آب‌انبارها، گنبد، پل و حمام است.
بیت حضرت امام خمینی(ره)
بیت پدری امام که در حاشیه شمالی رودخانه خمین در محله قدیمی سرپل قرار دارد،میراث تاریخی با ارزشی است که مورد بازدید خیل عظیمی از ایرانگردان و جهانگردان است. این خانه از بناهای دوره قاجار است و حدود 160 سال قدمت دارد. معماری این بنا به سبک شرقی ـ اسلامی است و مصالح اصلی به کار رفته در آن نیز از خشت و گل و چوب است.
این بنا توسط پدربزرگ حضرت امام مرحوم حاج سیداحمد در سال 1255 قمری از شخصی به نام محسن‌خان به قیمت نود تومان خریداری شده است. و آن‌گونه که آیت‌الله پسندیده برادر بزرگ حضرت امام در خاطراتشان نقل کرده‌اند،این خانه پناهگاه مردم در روزهای ناخوش حمله یاغیان به خمین بوده است. در هنگام یورش یاغیان همه در این خانه اجتماع می‌کردند. زنها و کودکان در اتاق‌های متعدد بیتوته می‌کردند. و مردان بر بالای برج‌ها از حریم قلعه دفاع می‌کردند و مهاجمان را به عقب می‌راندند.
حضرت امام در سن 19 سالگی این خانه را برای ادامه تحصیل ترک کردند و به اراک و سپس به قم عزیمت نمودند. لیکن همچنان به این بیت پدری رفت و آمد می‌کردند.
عمارت سالار محتشم
این بنا در شهر خمین واقع شده و از نظر ساخت کالبدی و معماری بنایی ارزنده است. سبک معماری فضای داخلی، نوع مصالح و اسکلت ساختمانی آن را به صورت یک پدیده معماری بی‌نظیر در منطقه خمین درآورده است.
قلعه های تاریخی و باستانی استان
قلعه آردمین
در 56 کیلومتری جاده ساوه ـ همدان در انتهای سه‌راهی غرق‌آباد در فاصله 16 کیلومتری، دهکده‌ای باصفا و سرسبز به نام آرمین وجود دارد که در دامنه جنوبی کوه‌های رحمان قرار گرفته است. در میان آبادی و در داخل بافت مسکونی و باغ‌ها بنای عظیمی خودنمایی می‌کند که اهالی به آن قلعه می‌گویند.
قلعه الویر
قلعه تریخی الویر یکی دیگر از مکان‌های تاریخی است که در شمال غربی شهرستان ساوه قرار دارد. الویر یک روستای تاریخی محسوب می‌شود که سه تپه باستانی در محدوده آن وجود دارد.
قلعه حاج وکیل
قلعه حاج وکیل از دیگر بناهایی است که محل استقرار کارگاه‌های قالی‌بافی کمپانی آمریکایی زیگلر بوده است. در آن زمان قالی‌هایی که عمدتا به قالی ساروق معروف است در اراک بافته می‌شد و به خارج از کشور صادر می‌گردید. قسمت عمده این بنا تخریب شده و تنها قسمت مسکونی آن باقی مانده است.
قلعه اسماعیلیه
این قلعه در کنار روستای قزقلعه بر روی کوه قره داغ در 35 کیلومتری جنوب غربی ساوه ساخته شده است.
قلعه جمشیدی
این قلعه در نیمور محلات قرار دارد و تاریخ بنای آن دقیقا مشخص نیست.
قلعه آقاخان محلاتی
این قلعه در قسمت جنوبی شهر محلات قرار دارد که قسمت عمده آن نیز تخریب شده است.
قلعه خسروانی
این قلعه در داخل شهر محلات به شکل نیمه مخروبه‌ای باقی مانده است.
بازارهای قدیمی
بازار نراق
در حدفاصل مشهد اردهال و دلیجان ـ شهر تاریخی نراق قرار گرفته است . آثار تاریخی ارزشمند و باقی‌مانده. این شهر، بازار سرپوشیده وقدیمی نراق است. این بازار به دوران قاجار مربوط می‌باشد.
بازار اراک
بازار اراک که قدمت آن به سال 1228 ه . ق می‌رسد از نظر نوع معماری سیمای منحصر به فردی دارد، به گونه‌ای که تمام قسمتهای اصلی بازار در یک ردیف مستقیم قرار گرفته‌اند. و مسیرهای فرعی موسوم به گذر و سراهایی که عمدتا محل داد و ستد فرش هستند عمود بر قسمت اصلی بازار قرار گرفته‌اند. مصالح اصلی آن آجر و خشت است در جوار این بازار، بنای تاریخی مدرسه سپهداری اراک واقع شده است.
سایر آثار تاریخی استان مرکزی
آسیاب‌های آبی، مجسمه عمرو یا عمره، یخچال نیمور، حمام چهارفصل، مدرسه سپهداری،تیمچه بازار خمین
مساجد قدیمی
مسجد جامع محلات
این مسجد در مرکز بافت قدیمی شهر محلات واقع شده و به نام مسجد جمعه نیز معروف است. تاریخ بنای آن را به زمان عثمان مربوط می‌دانند.
مسجد جامع نیمور
مسجد جامع نیمور از مساجد بسیار قدیمی است از تاریخ دقیق بنای این مسجد اطلاعات مستندی در دست نیست.
شبستان مسجد جامع خمین
مسجد جامع شهر خمین با قدمتی در حدود یک قرن در جنب بازار و در مکانی گود واقع شده است.
مسجد بزرگ نراق
گروهی عقیده دارند که شخصی با نام محمدخان ـ حاکم این حدود ـ بانی این مسجد بوده است.
مسجد جامع ساوه
مسجد جامع ساوه یکی از آثار ارزشمند دوره سلجوقی است که اوایل قرن ششم هجری همزمان با پیدایش شهر ساوه بنیان گردیده است.
مسجد میدان (قرمز)
در ضلع شمالی میدان قدیمی ساوه (میدان انقلاب) مسجدی قرار دارد که آن را مسجد قرمز می‌نامند و ظاهرا وجه تسمیه آن به خاطر تزئینات و کتیبه‌های قرمز رنگ این مسجد است. مسجد بازار در ساوه که به دوره زندیه تعلق دارد.
مسجد جامع تفرش در تفرش که به دوره سلجوقی مربوط است.
امام‌زاده‌ها و زیارتگاه‌ها
امامزاده یحیی و فضل‌الرضا
این آرامگاه در کوی بالای محلات و کنار خیابان سرچشمه در گورستان عمومی واقع شده است.
امامزاده شاهزاده موسی
بنای امامزاده در محله پایین محلات واقع شده است.
امامزاده شاهزاده اسماعیل
این بنا در شهر نیمور قرار دارد و شامل بقعه، ایوان و صحن است که در دوره اخیر مرمت و بازسازی شده‌اند. بقعه ظاهرا از ابنیه قرن هشتم هجری قمری است.
امامزاده بوجان
این آرامگاه در روستای یوجان شهرستان خمین واقع شده است.
امامزاده عبدالله
یکی از مراکز زیارتگاهی شهرستان خمین در روستای ریحان است.
امامزاده شاهزاده اسحاق
این آرامگاه در روستای بیجگان از توابع بخش جاسب شهرستان دلیجان واقع شده و بقعه‌ای مربع شکل است.
امامزاده عون‌بن علی
این بنا در دامان کوه و در خارج روستای کروگان جاسب از توابع شهرستان دلیجان واقع شده و بنایی باستانی و بدون ایوان است.
امامزاده شاهزاده یحیی و شاه هادی
در خارج از شهر نراق، گورستانی وجود دارد که در آن، دو بنای امامزاده دیده می‌شود، یکی شاه هادی و دیگری شاهزاده یحیی
زیارتگاه حضرت معصومه
این آرامگاه در شمال و نزدیک شهر نراق واقع شده و در آن دو خواهر به نام‌های کاتبه و مریم و دو برادر به نام‌های ابوالقاسم و محمد فرزندان حضرت امام موسی‌بن جعفر(ع) مدفون هستند.
زیارتگاه غار سی جن
غار سی جن در روستای واران جاسب واقع شده است. مردم محل عقیده دارند که در این غار سی جوان غیب شده‌اند. مسجدی نیز در آن نزدیکی قرار دارد که به مسجد کمیل معروف است.
امامزاده خورهه
این امامزاده به سه تن از فرزندان حضرت امام موسی کاظم(ع) به نام‌های شاهزاده ابوالقاسم، شاهزاده اسحاق و شاهزاده حکیمه خاتون تعلق دارد.
امامزاده سهل‌بن علی(ع)
مزار سهل‌بن علی(ع) در شهر آستانه در میان جاذبه‌های طبیعی و چشمگیر منطقه سربند واقع شده است و بنای امامزاده از یادگارهای عصر آل‌بویه است.
امامزاده سید هارون
امامزاده سید هارون در روستای طراز ناهید (10 کیلومتری شرق شهر ساوه) قرار دارد.
امامزاده 72 تن
امامزاده 72 تن در روستای ساروق از توابع کمیجان قرار دارد.
بقعه ابوالعلاء
این بقعه در شهر تفرش و در میان باغ‌ها و درختان تنومند گردو و چنار قرار دارد و از نظر مذهبی و تاریخی اهمیت زیادی دارد.
امامزاده ابوالقاسم
بنای امامزاده ابوالقاسم در روستای شاهوارق در 25 کیلومتری جنوب غربی تفرش واقع شده است و به دوره صفوی تعلق دارد.
امامزاده محمد عابد (میغان)
آرامگاه امامزاده محمد عابد معروف به مشهد میغان یکی از معروف‌ترین زیارتگاه‌های استان مرکزی است.
بقعه شاه غریب و شاه قلندر
روستای انجدان از جمله روستاهایی است که قدمت طولانی دارد و در 37 کیلومتری شرق اراک واقع شده است. بقعه شاه غریب و شاه قلندر (که از پیشوایان فرقه اسماعیلیه بوده‌اند) و همچنین بقعه چهل دختران در این روستا قرار گرفته‌اند تاریخ احداث این بناها به دوره صفویه می‌رسد.
امامزاده سید ابورضا
مقبره امامزاده سیا ابورضا که از نوادگان امام موسی کاظم(ع) است در کنار بازار ساوه قرار دارد.
شاهزاده ابراهیم
این مقبره در روستای مشهد الکوبه در 45 کیلومتری شمال شهر اراک واقع شده از بناهای دوره صفویه است.
امامزاده حوا خاتون
این بنا در جنوب شرقی روستای موت‌آباد، در حدود 15 کیلومتری جاده اراک ـ قم واقع شده است.
امامزاده سلطان سید اسحاق
این بنا در چند متری مسجد جامع ساوه قرار دارد.
امامزاده سلیمان، فضل و موسی
در شمال روستای ساوه در 20 کیلومتری ساوه است. یک گنبد تاریخی وجود دارد که در سال 556 ه ق فضل، سلیمان، موسی و عبداله ـ فرزندان بلافصل امام کاظم(ع) در آن مدفون شده‌اند.
امامزاده شاهزاده احمد
این آرامگاه در روستای کوهین از توابع تفرش در سینه کوه واقع شده است.
امامزاده شاهزاده اسماعیل
این بنا در روستای یل‌آباد در نزدیکی ساوه واقع شده است.
امامزاده شاهزاده عبداله
این بنا در روستای گودرز در 30 کیلومتری جاده اراک به خمین واقع شده است.
امامزاده شاهزاده عبداله اوجان
این بنا بین آوه و ساوه در نزدیکی راه اصفهان به تهران واقع شده است.
امامزاده شاهزاده قاسم
این بنا در چند کیلومتری روستای ترخوران واقع شده و مدفن شاهزاده قاسم‌ین حمزه‌بن امام موسی‌الکاظم(ع) است.
امامزاده شاهزاده محسن
بنای این امامزاده که در اراک واقع شده است.
امامزاده شاهزاده محمود و یوسف
این آرامگاه در روستای شاهسواران اراک واقع شده است.
- موقعیت جغرافیایی استان
استان مرکزی با مساحتی معادل 29405 کیلومتر مربع، 79/1 درصد از مساحت کل کشور را به خود تخصیص داده و تقریباً در مرکز ایران بین 33 درجه و 23 دقیقه تا 35 دقیقه عرض شمالی و 48 درجه و 56 دقیقه تا 51 درجه از نصف‌النهار گرینویچ قرار گرفته است.
تقسیمات کشوری:
این استان از شمال به استان‌های تهران و قزوین، از جنوب به استان‌های لرستان و اصفهان، از شرق به استان قم و از غرب به استان همدان محدود می‌شود.
*تقسیمات کشوری بر حسب شهرستانها در سال 1386
|
ردیف |
شهرستان |
شهر |
بخش |
دهستان |
|
1 |
جمع کل استان |
18 |
61 |
27 |
|
2 |
آشتیان |
1 |
3 |
1 |
|
3 |
اراک |
2 |
14 |
5 |
|
4 |
تفرش |
2 |
6 |
2 |
|
5 |
خمین |
2 |
7 |
2 |
|
6 |
دلیجان |
1 |
4 |
2 |
|
7 |
زرندیه |
2 |
6 |
4 |
|
8 |
ساوه |
2 |
7 |
3 |
|
9 |
کمیجان |
2 |
4 |
2 |
|
10 |
محلات |
1 |
2 |
2 |
|
11 |
شازند |
3 |
8 |
4 |
زبان و گویش:
زبان از عناصر فرهنگی و نیز از مهم‌ترین محمل‌های انتقال فرهنگ است. زبان ممکن است در رابطه با مذهب،قوم، حکومت و عوامل دیگر از جمله تحولات اجتماعی و سیاسی, رواج یابد, رشد و گسترش پیدا کند و یا حوزه رواج آن محدود و کوچک‌تر شود.
در حوزه استان مرکزی, زبان رایج و رابط در همه جای آن زبان فارسی است. اما مردم برخی قسمتهای منطقه به زبان‌های دری, ترکی ( اکثرا در روستاهای بخش فراهان, کمیجان و ساوه و خنداب تکلم می‌گردد)، تاتی (اکثرا در روستاهای وفس, آستانه, تفرش بدان تکلم می‌کنند. )، راجی( که گویش مردم دلیجان می‌باشد و این گویش را بازمانده زبان ماد باستان و واژه راجی را منصوب به (ری) و تحول یافته (رازی) می‌دانند.) صحبت می‌کنند. زبان ارمنی نیز هنوز در برخی نقاط وجود دارد. از میان زبان‌های یاد شده ، لری, ارمنی, خلجی و در پاره‌ای از نقاط زبان ترکی در پیوند با گروههای قومی هستند. علاوه بر اینها غربت‌ها (کولی‌ها) که پیش‌تر به صورت فصلی زمستان‌ها و تابستان‌ها به این منطقه می‌آمدند، گونه‌ای زبان ساختگی یا ((لوتر)) داشتند که عمدتا تحت تاثیر کار صنعت‌گری و معامله‌گری آنها بود.
این تنوع گویش خود نشانگر وجود فرهنگهای متفاوت است که هر یک علیرغم ادغام و پیوستگی فرهنگی آداب و رسوم خاص خود را حفظ کرده و به جا میآورند که برخی اکنون پا برجا و برخی در حال فراموشی و از بین رفتن است.
جمعیت و تراکم استان براساس سرشماری 1385
|
ردیف |
شهرستان |
جمعیت |
شهری |
روستایی |
مرد |
زن |
|
1 |
آشتیان |
19454 |
10405 |
9049 |
9041 |
10413 |
|
2 |
اراک |
615702 |
493845 |
121857 |
311967 |
303735 |
|
3 |
تفرش |
48591 |
18967 |
29624 |
23940 |
24651 |
|
4 |
خمین |
110195 |
66391 |
43804 |
54770 |
55425 |
|
5 |
دلیجان |
44377 |
35091 |
9286 |
22624 |
21753 |
|
6 |
زرندیه |
58387 |
30298 |
28089 |
30142 |
28245 |
|
7 |
ساوه |
237813 |
187179 |
50634 |
122893 |
114920 |
|
8 |
کمیجان |
45723 |
16653 |
29070 |
22391 |
23332 |
|
9 |
محلات |
49246 |
41833 |
7413 |
24745 |
24497 |
|
10 |
شازند |
120102 |
31411 |
88691 |
59040 |
61062 |
|
11 |
جمع کل |
1349590 |
932073 |
417517 |
681557 |
668033 |
