تاریخچه استان خراسان جنوبی

استان خراسان جنوبی یکی از بخش‌های استان بزرگ خراسان است. فاصله شهرهای استان خراسان جنوبی بسیار اندک و تراکم استان خراسان جنوبی بسیار پایین است. در نقشه استان خراسان جنوبی مشخص است که تعدادی از شهرهای مرزی ایران با افغانستان در این استان قرار دارد. معادن مهم استان خراسان جنوبی معادن ارزشمندی چون سنگ‌های تزئینی است. صنایع استان خراسان جنوبی طیف گسترده‌ای از صنایع را شامل می‌شود. ما در این مطلب ابتدا به معرفی استان و ویژگی‌هایی نظیر پوشش گیاهی استان خراسان جنوبی و حیات وحش استان خراسان جنوبی می‌پردازیم. سپس با معرفی فرهنگ مردم خراسان جنوبی، غذا و خوراکی های استان خراسان جنوبی، صنایع دستی استان خراسان جنوبی و سوغاتی استان خراسان جنوبی را معرفی می‌کنیم. در نهایت در بخش شهرهای استان خراسان جنوبی، به معرفی جاهای دیدنی خراسان جنوبی می‌پردازیم. ما در این بخش دیدنی های خراسان جنوبی را به تفکیک شهرهای استان معرفی می‌کنیم.

معرفی استان خراسان جنوبی
استان خراسان جنوبی یکی از استان‌های جنوب شرقی ایران است. مردمانی اصیل، خونگرم و صبور در این اقلیم گرم و خشک کویری زندگی می‌کنند. تا قبل از سال ۱۳۸۳ تنها یک استان با نام استان خراسان وجود داشت. در این تاریخ، پس از سالها بحث و جدل، استان بزرگ خراسان به سه بخش خراسان شمالی، خراسان رضوی و خراسان جنوبی تقسیم شد. این استان در ابتدا با سه شهرستان بیرجند، سربیشه و نهبندان تشکیل شد. در طول چند سال شهرستان‌های دیگری نیز به این استان افزوده شدند.

در حال حاضر این استان از ۱۱ شهرستان بیرجند، طبس، قائنات، فردوس، سربیشه، سرایان، درمیان، بشرویه، خوسف، زیرکوه و نهبندان تشکیل شده است. علیرغم اهمیت تاریخی شهرهای فردوس و قائن، شهر بیرجند به عنوان مرکز استان خراسان جنوبی انتخاب شد. زیرا در طول زمان، شهرهای فردوس و قائن به دلیل اتفاقاتی مانند زلزله بخش زیادی از جمعیت خود را از دست داده بودند و بیرجند به شهری مهم و پرجمعیت در منطقه تبدیل شده بود.

موقعیت جغرافیایی خراسان جنوبی

استان خراسان جنوبی یکی از استان‌های مرزی کشور است. این استان از سمت شرق و شهرستان‌های زیرکوه، درمیان، سربیشه و نهبندان با کشور افغانستان همسایه است. استان خراسان رضوی از شمال و استان‌های کرمان و سیستان و بلوچستان از جنوب با این استان همسایه هستند. استان‌های سمنان، یزد و اصفهان نیز همسایگان غربی این استان هستند. این استان در مسیر ارتباطی استان‌های جنوبی ایران به مشهد قرار دارد.

تاریخچه استان خراسان جنوبی

این بخش از ایران در گذشته ایالت قهستان نامیده می‌شد. قهستان در حقیقت همان تغییر یافته واژه “کوهستان” است. از آنجایی که این منطقه مرز بین منطقه سردسیری و گرمسیری ایران بوده به این نام شهرت یافته است. این ایالت به دلیل مجاورت با سه ایالت سیستان، خراسان و کرمان از موقعیت مهم و استراتژیکی برخوردار بوده است. شهرهای بزرگ قهستان به گواه مورخانی چون مارکوپولو تون و قائن بودند. تون همان شهر فردوس امروزی و قائن نیز به همین نام و مرکز شهرستان قائنات است.

شرایط آب و هوایی خراسان جنوبی

این استان در اقلیم گرم و خشک کویری قرار دارد و دومین استان بیابانی کشور محسوب می‌شود. شاید به همین دلیل کمترین تراکم جمعیتی کشور یعنی رقم ۹/۴ نفر در کیلومتر مربع به این استان اختصاص دارد. به تبع اقلیم کویری، میزان بارندگی در این استان بسیار اندک است و کم‌آبی مشکل بسیاری از شهرهای استان است. با این وجود برخی مناطق مرتفع دارای آب و هوای مطلوب و معتدل است. در مجموع، تابستان در این منطقه هوا بسیار گرم است. می‌توان گفت بهترین زمان سفر به این استان بهار یا پاییز است. در هر دو فصل بهار و پاییز آب و هوا نسبتاً معتدل و مطلوب است. به طور کلی میانگین دمای سالانه در این استان ۵/۱۷ درجه سلسیوس و میانگین بارندگی ۱۳۴ میلیمتر است.

پوشش گیاهی خراسان جنوبی

به دلیل قرارگیری در اقلیم بیابانی، منابع آبی محدود و بارش سالیانه اندک، پوشش گیاهی این منطقه بسیار اندک است. عواملی چون تبخیر شدید و بادهای فرساینده نیز گسترش مناطق بیابانی را سبب شده است. البته بیش از ۱۰۰۰ گونه گیاهی سازگار با اقلیم بیابانی در این منطقه شناسایی شده است.

حیات وحش استان خراسان جنوبی

در حیات وحش استان خراسان جنوبی بالغ بر ۳۰۰ گونه جانوری وجود دارد. در این فهرست ۲۰۰ گونه پرنده، ۵۰ گونه خزنده و ۵۰ پستاندار شناسایی شده است. علیرغم اقلیم بیابانی، شش منطقه حفاظت شده حیات وحش در این منطقه وجود دارد. منطقه درمیان و سربیشه در شهرستان درمیان و سربیشه، منطقه شاسکوه در شهرستان قائن و زیرکوه، منطقه مظفری در شهرستان فردوس و بشرویه، منطقه آرک و کرنگ در شهرستان خوسف، منطقه باقران در شهرستان بیرجند و منطقه کمرسرخ در شهرستان سرایان، این مناطق حفاظت شده هستند. سه پناهگاه حیات وحش شامل تالاب کجی نمکزار، رباط شور و نایبندان نیز در این استان وجود دارد.

کشاورزی در استان

استان خراسان جنوبی محصولات کشاورزی بسیار مرغوبی را به بازار عرضه می‌کند. این استان در تولید زرشک و عناب دارای رتبه اول و در تولید زعفران و پنبه دارای رتبه دوم در سطح کشور است. انار نیز از محصولات مرغوب این منطقه است. به طوری که شهرستان فردوس عنوان سومین تولیدکننده انار کشور را در اختیار دارد. البته در مجموع، استان خراسان جنوبی از لحاظ تولید انار در بین سایر استان‌ها رتبه ششم را در اختیار دارد. این استان هشتمین استان تولیدکننده چغندر قند نیز هست. دیگر محصولات باغی این استان عبارتند از : آلبالو، زردآلو، گیلاس، گلابی، سیب، به، پسته، بادام، هلو، خرما، گردو، انجیر، سنجد، توت و شاتوت. سایر محصولات کشاورزی مانند حبوبات، گندم، جو، پنبه و محصولات جالیزی و گیاهان علوفه‌ای نیز در این استان تولید می‌شوند.

در حوزه دامپروری، پرورش گاو شیری و گوشتی، مرغ گوشتی و تخم‌گذار، گوسفند، بز و شتر نیز در این استان آمار درخشانی دارد.

صنایع استان خراسان جنوبی
کارخانجات و کارگاه‌های صنعتی در حوزه‌های مختلفی در این استان در حال فعالیت هستند. برخی از صنایع فعال در این منطقه عبارتند از تولید وسایل نقلیه موتوری، ماشین‌آلات و تجهیزات، تجهیزات حمل و نقل، محصولات فلزی، محصولات پلاستیکی و لاستیکی، محصولات کانی غیرفلزی، ماشین‌الات و دستگاه‌های برقی، ابزار پزشکی و اپتیکی، کاغذ و محصولات کاغذی، فلزات اساسی، چوب و محصولات چوبی، مبل، منسوجات و صنایع غذایی و آشامیدنی. در سطح این استان ۵ شهرک صنعتی در فردوس، قائن، بیرجند، سربیشه و نهبندان مشغول فعالیت هستند.

فرهنگ مردم استان خراسان جنوبی

فرهنگ مردم یک منطقه گستره وسیعی از موضوعات را شامل می‌شود. ما در ادامه مهم‌ترین مؤلفه‌های فرهنگ استان خراسان جنوبی را بررسی می‌کنیم.

زبان مردم استان خراسان جنوبی

با توجه به اکثریت قالب قوم فارس در این منطقه، زبان فارسی نیز زبان رایج منطقه است. در مناطق مختلف استان، زبان فارسی به گویش‌های مختلف مانند بیرجندی، سرایانی، قاینی، نهبندانی و … صحبت می‌شود. در نوار مرزی این استان قوم اقلیت بلوچ زندگی می‌کنند که به زبان بلوچی صحبت می‌کنند. اقلیتی از مردمان مرزنشین نیز به دلیل هم‌جواری با کشور افغانستان به زبان پشتو صحبت می‌کنند. در نقاط محدودی مانند عربخانه شهرستان نهبندان نیز مردم به زبان عربی صحبت می‌کنند.

تقویم استان

بسیاری از اهالی روستاها در این منطقه هنوز از تقویم باستانی خود استفاده می‌کنند. این نوع تقویم بر اساس زمان کاشت و برداشت، میزان بارش باران و امثال آن تنظیم شده است. به عنوان مثال در گاه‌شمار روستاهای بیرجند اصطلاحات خاصی نظیر چله بزرگ(اول تیر تا ۱۰ مرداد) و چله خرد(۱۰ تا ۳۰ مرداد) به کار می‌رود.

مراسم سنتی استان خراسان جنوبی

در این استان از دیرباز مراسم سنتی خاصی نظیر جشن کاکل(کشاورزی) یا جشن قوچ گذاری(دامداری) برگزار می‌شود. به تناسب فصلی نیز مراسم خاصی در برخی مناطق رواج دارد. به عنوان مثال “چراغان یا “چراغو” رسم دورهمی و شب نشینی در شب‌های بلند زمستان است. برای برگزاری مراسم رویدادهای خاص مانند محرم، شب یلدا و نوروز نیز آداب و رسوم خاصی وجود دارد. به عنوان مثال برای عزاداری ماه محرم در این منطقه مراسمی نظیر علم‌بندان، علم گردانی، بیل زنی و تعزیه خوانی رواج دارد.

بازی های محلی خراسان جنوبی
از گذشته بازی‌های محلی متناسب با شرایط طبیعی، امکانات موجود و خلق و خوی مردم منطقه شکل می‌گرفت. متأسفانه بسیاری از این بازی‌های محلی فراموش شده است. ولی در برخی مناطق هنوز برخی از این بازی‌ها دیده می‌شود. بازی‌هایی نظیر کلاه پس پرانک، کوتشنه خرابو، ارهنگ ارهنگ، لپر بازی، قلعه لون، جوز بازی، ریگ بازی، بجول بازی و چوب بازی برخی از بازی های محلی خراسان جنوبی هستند.

موسیقی خراسان جنوبی

موسیقی و حرکات نمایشی از دیرباز در مراسم محلی این منطقه جایگاه ویژه‌‌ای داشته است. آوازهای زیبا و حماسی و حرکات ریتمیک نمایشی در آداب و رسوم اغلب مناطق استان دیده می‌شود. موسیقی بیرجند را می‌توان اصیل‌ترین و معروف‌ترین موسیقی منطقه دانست. سازهای رایج در این موسیقی سرنا، دهل، دایره و نی است. مراسم دوبیتی خوانی یا “فراغی” از دیگر مراسم سنتی رایج در این منطقه است.

غذاهای محلی استان خراسان جنوبی

غذاهای محلی خراسان جنوبی نیز به تناسب طبع مردم و مواد غذایی موجود در منطقه شکل گرفته است. “قوروت” و “کشک زرد” دو نوع کشک مخصوص این منطقه است که طعم خاصی به غذاهای محلی می‌دهد. انواع آش از قبیل آش لخشک، آش جوش پره، آش بلغور ترش، آش بلغور شیر، آش شلغم و آش اماج در این منطقه رواج دارد. انواع اشکنه مانند اشکنه خنجک، اشکنه زرشک و کشک سالاری از دیگر غذاهای مطبوع محلی است.

همینطور انواع خوراک مانند قوروت بادمجان، نوجوش و خوراک کدوچه نیز از غذاهای خاص این منطقه است. انواع خورش مانند خورش کنگر و خورش بامیه و بلغور پلو و انواع آبگوشت محلی مانند آبگوشت کشک، آبگوشت بلغور و آبگوشت گندم نیز در این منطقه طبخ می‌شود. نان‌های محلی خراسان جنوبی نیز با توجه به تنوع محصولات گیاهی در منطقه طبخ می‌شود. برخی از این نان‌های محلی نان دو آتشه، تفتان، کماچ، نان قلفی، نان گاورس و نان سرپیازی نام دارد.

لباس محلی در استان خراسان جنوبی

لباس‌های محلی هر منطقه با توجه به اعتقادات، سبک زندگی و شرایط طبیعی هر منطقه انتخاب می‌شوند. لذا لباس محلی هر منطقه نشانه فرهنگ مردم آن منطقه است. در این استان، زنان نوعی چارقد به نام “چرقت” به سر می‌کنند. “قدیفه” و “کیش” از دیگر پوشش‌های محلی زنان در این منطقه است. سرپوش و کلاه نمدی و شالی به نام “مندیل” از لباس‌های محلی خاص مردان این منطقه است. روستای چنشت در شهرستان سربیشه یکی از معدود مناطقی است که هنوز لباس محلی خاص این روستا رواج دارد.

صنایع دستی استان خراسان جنوبی
در این استان صنایع دستی متنوعی مانند قالی بافی، جاجیم بافی، گلیم بافی، ترکه بافی، گیوه بافی، حصیر بافی و برک بافی وجود دارد.

سوغات استان خراسان جنوبی
مهمترین سوغات استان خراسان جنوبی زعفران است که شهر قائن مرکز تولید آن است. پس از آن محصولاتی مانند کشک زرد، قره قروت، زرشک و عناب را می‌توان به عنوان سوغات در نظر گرفت. صنایع دستی متنوع و رنگارنگ مانند زیلو، نمد، سبد، حصیر، گلیم و جاجیم نیز از دیگر سوغاتی‌های این استان است.

جاهای دیدنی طبیعی استان خراسان جنوبی
چشمه‌های معدنی
چشمه‌های آب گرم استان خراسان جنوبی از منابع طبیعی و جاهای دیدنی استان محسوب می‌شوند. این چشمه‌ها دارای خواص درمانی فراوانی برای بیماری‌های پوستی، گوارشی و روماتیسمی هستند. معروف‌ترین چشمه‌های معدنی این استان عبارتند از:

چشمه آب گرم معدنی فردوس
این چشمه که ۲۰۰ سال قدمت دارد در ۲۰ کیلومتری شمال شهر فردوس واقع شده است. این مجموعه هم‌اکنون با عنوان “مجتمع گردشگری آب درمانی و آب گرم معدنی فردوس” در حال فعالیت است.

چشمه آب گرم علم آباد
این چشمه که از شکاف سنگهای آتشفشانی خارج می‌شود در شمال شرقی شهرستان سربیشه قرار دارد.

چشمه آب گرم لوت
ویژگی انحصاری این چشمه، قرارگیری در دل کویر دشت لوت است. چنین موقعیت مکانی بی‌نظیری می‌تواند برای گردشگران خارجی نیز بسیار جذاب باشد. از این چشمه تا شهرستان خوسف ۵/۲ ساعت و تا شهرستان بیرجند ۲ ساعت فاصله است.

چشمه آب گرم مرتضی علی
از شگفتی‌های طبیعت این منطقه این است که در این چشمه، آب گرم و آب سرد در کنار هم قرار دارند. این چشمه در فاصله ۲۷ کیلومتری شهر طبس قرار دارد.

چشمه آب گرم گزیک
این چشمه به دلیل قرارگیری در مجاورت آرامگاه سلطان ابراهیم رضا گردشگران فراوانی دارد. درواقع این منطقه گردشگری در بخش گزیک شهرستان درمیان قرار دارد. و این چشمه با شهر اسدیه ۲۵ کیلومتر و با شهر بیرجند ۱۳۰ کیلومتر فاصله دارد.

چشمه آب ترش سربیشه
این چشمه آب گرم از دل سنگ‌های آندزیت بازالت خارج می‌شود. آب این چشمه مزه‌ای ترش و مطبوع دارد. مجتمع آب درمانی سربیشه دارای امکانات رفاهی مطلوب و مناظر طبیعی زیبا برای گردشگران است.

چشمه آب گرم دیگ رستم
این چشمه با وجود آب سبز بسیار داغ و آب سفید بسیار سرد در کنار هم بسیار شگفت‌انگیز است. این مجموعه نیز دارای امکانات رفاهی مناسبی برای گردشگران است. چشمه آب گرم دیگ رستم در فاصله ۲۴۰ کیلومتری شهر طبس قرار دارد.

جنگل های خراسان جنوبی
در ارتفاعات خراسان جنوبی شرایط خاک و آب و هوا متفاوت از سایر مناطق است. در نتیجه در پوشش گیاهی این منطقه جنگل‌های سرسبز نیز دیده می‌شود. اغلب جنگل‌های خراسان جنوبی از نوع بُنه و بادامک هستند. در سایر مناطق استان، جنگل‌هایی از نوع ارغوان، سنو، انجیر وحشی، ارژن، دیودال، تنگرس و کهور دیده می‌شود.

غارهای خراسان جنوبی
غار حلوان
این غار بیش از ۲۵۰ متر طول دارد و طولانی‌ترین غار شهرستان طبس محسوب می‌شود. این غار در ۷۵ کیلومتری شهر طبس در نزدیکی روستای حلوان قرار دارد.

غار خونیک
در این غار آثاری با قدمت ۳۰ هزار سال پیش کشف شده است. این غار در ارتفاعات شمال شرق روستای خونیک در ۲۰ کیلومتری جنوب شهر قائن قرار دارد.

غار روبیات بیرجند
برای دسترسی به این غار با عمق ۶۰ متر باید مسیر صعب‌العبوری را پشت سر بگذارید. فاصله غار روبیات تا شهر بیرجند حدود ۳۰ کیلومتر است.

غار بتون سرایان
این غار دومین غار عمیق کشور و جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی است که با نام غار اژدها نیز شهرت دارد. چندین حلقه چاه، تالار و حوضچه‌های کوچک و بزرگ مناظری بدیع در این غار ایجاد کرده است. این غار در شمال شرق ساریان و در فاصله ۱۷ کیلومتری قرار دارد.

غار چنشت
وجود اسکلت و آثاری از زندگی انسان، ویژگی جذاب و مخوف این غار است. این غار در غرب روستای چنشت در ۶۰ کیلومتری جنوب شهرستان سربیشه قرار دارد.

غار چهل چاه
این غار نیز در نزدیکی غار چنشت قرار دارد و اجسادی در آن کشف شده است.

غار فارسان
این غار در شهرستان قائنات و در مجاورت روستای ثغوری واقع شده است. وجود یک هلال سنگی پل مانند در این منطقه از تصاویر بدیع و فراموش نشدنی خراسان جنوبی است.

کوه های خراسان جنوبی
کوه‌های شمالی
کوه‌های قائن، سرایان و فردوس را می‌توان به عنوان کوه‌های شمالی خراسان جنوبی توصیف کرد. مهم‌ترین قله‌های این بخش شاسکوه، آهنگران، کمر سرخ و کوه سیاه است.

کوه‌های مرکزی
کوه‌های باقران، مؤمن آباد و شاه ناصر را می‌توان به عنوان کوه‌های مرکزی خراسان جنوبی توصیف کرد. بلندترین قله در بخش مرکزی خراسان جنوبی قله نایبند در منطقه دیهوک شهر طبس است.

کوه‌های جنوبی
ارتفاعات شهرهای نهبندان و سربیشه شامل کوه‌های استندوکوه سرخ و باران در این بخش قرار دارند. بلندترین قله این منطقه کوه شاه در جنوب دشت مختاران است.

کویرهای خراسان جنوبی
استان خراسان جنوبی مرکز کویرهای بکر و تماشایی با آسمانی پر ستاره است. بازدید از روستاهای زیبای کویری با خانه‌های خشتی، شترسواری، قدم زدم میان شنزارهای بی‌پایان و شب‌های پرستاره از برترین دیدنی های استان خراسان جنوبی است. مهم‌ترین کویرهای خراسان جنوبی عبارتند از:

شهر سه قلعه
بنا بر محاسبات نجومی این منطقه یکی از تاریک‌ترین و پرستاره‌ترین نقاط زمین است. رصدگاه سه قلعه از لحاظ دیگر شاخص‌های نجومی مانند سرعت باد و ارتفاع نیز امتیاز قابل قبولی دارد. این منطقه در شهرستان سرایان و در حاشیه کویر مرکزی ایران قرار دارد.

کویر پلوند
این منطقه با نام کویر مظفری یا فردوس نیز شناخته می‌شود. این منطقه به خاطر ریگ دم یوز، کفه‌های نمکی، تلاقی کویر با ارتفاعات کوهستانی، کوه ریگ های تماشایی و حیات وحش متنوع از جمله گورخر ایرانی از جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی محسوب می‌شود. و کویر پلوند در حاشیه روستای چاه پلوند در ۴۰ کیلومتری شمال غرب فردوس واقع شده است.

کویر همت آباد
کویر همت آباد یکی از غنی‌ترین اکوسیستم‌های بیابانی از لحاظ تنوع پوشش گیاهی و جانوری محسوب می‌شود. سافاری، شترسواری و اقامت در سیاه چادر عشایر از جاذبه‌های گردشگری منطقه است که آن را به یکی از جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی تبدیل کرده است. این منطقه در روستای همت آباد در ۶۵ کیلومتری شهر زیرکوه واقع شده است.

کویر گرماب لوت
این کویر در حد فاصل روستای خور و آب گرم لوت قرار دارد. فاصله روستای خور تا بیرجند حدود ۸۰ کیلومتر است. دشت بزرگ خور، نیزار دیدنی گرماب، پشت کوه گرماب و جنگل طاق و گز از دیدنی های این منطقه است.

ریگزار یلان
بنا بر تشخیص حسگرهای ماهواره‌ای ناسا این منطقه در چندین سال متوالی به عنوان گرم‌ترین نقطه زمین شناخته شده است. علاوه بر آن، بلندترین کوه‌های شنی جهان در ریگزار یلان واقع شده است. ریگزار یلان در نزدیکی حیدرآباد نهبندان واقع شده است.

کویر دهسلم نهبندان
این منطقه در کویر لوت که یکی از گرم‌ترین نقاط کره زمین است، واقع شده است. گرمای هوا به حدی است که لاشه حیوانات پیش از تجزیه خشک می‌شود. به همین خاطر کویر دهسلم نهبندان را بخشی از کره ماه در روی زمین توصیف می‌کنند. روستای دهسلم در غرب نهبندان و در فاصله ۸۵ کیلومتری آن قرار دارد. این منطقه فاصله اندکی با کلوت‌های شهداد دارد.

کویر بشرویه
این کویر از جاهای دیدنی خراسان جنوبی که با نام ریگزار بشرویه نیز شناخته می‌شود، در شرق شهرستان بشرویه واقع شده است. نمکزارهای پراکنده، تپه‌های شنی و پوشش گیاهی و جانوری متنوع از دیدنی های این منطقه است.

کویر خور
یکی از کویرهای استان خراسان جنوبی در ۵۰ کیلومتری محور خوسف-طبس قرار دارد. آبگیر و نیزار کویر خور این منطقه را به مکانی ایده‌آل برای پرنده نگری تبدیل کرده است.

دق اکبرآباد
دق اکبرآباد کویری است که در شمال غربی کویر لوت در شهرستان خوسف واقع شده است. این کویر در جنوب روستای اکبرآباد از پوشش گیاهی و جانوری بسیار ضعیفی برخوردار است.

کویر حلوان
این کویر در شمال غربی طبس و در فاصله ۹۰ کیلومتری قرار دارد. تپه‌های ماسه‌ای و نمکزارهای وسیع از ویژگی‌های این منطقه است.

معادن خراسان جنوبی
این استان به دلیل جایگاه زمین شناختی دارای معادن بسیار ارزشمندی است. در این استان پهناور تا کنون ۶۴۸ معدن با ۵/۲ میلیارد تن ذخیره قطعی کشف شده است. سنگ‌های تزئینی، خاک‌های معدنی، منیزیت، زغال‌سنگ، کرومیت، بتونیت، سنگ آهن، دولومیت، مرمریت، آندالوزیت، بازالت، مرمریت، مس، طلا، فلورین، سیلیس، سرب، پتاس و روی از این معادن استخراج می‌شوند.

زیباترین روستاهای استان خراسان جنوبی
روستای چنشت
روستای چنشت از دیدنی های استان خراسان جنوبی است که به سرزمین رنگ‌ها شهرت دارد. این لقب به خاطر لباس محلی رنگارنگ زنان روستا به آن داده شده است. روستای چنشت از روستاهای کوهستانی استان است که آب و هوای معتدل و مطلوبی دارد. این روستا در جنوب شهرستان سربیشه در فاصله ۶۰ کیلومتری قرار دارد.

روستای مصعبی
روستای مصعبی یکی از روستاهای زیبای خراسان جنوبی است. آب و هوای مطلوب، مزارع و باغ‌های سرسبز، آبشارهای تماشایی و کوه‌های سفید رسوبی از جاذبه‌های گردشگری این روستا است. این روستا در شمال غربی سرایان در فاصله ۳۰ کیلومتری واقع شده است.

روستای نوغاب هندو
این روستا که در دامنه کوه واقع شده به صورت پلکانی و بسیار تماشایی است. مردم این روستا اهل تسنن هستند و به زبان فارسی با گویش مخصوص خود صحبت می‌کنند. این روستا در ۸۰ کیلومتری بیرجند واقع شده است.

روستای بیدسکان
روستای بیدسکان علاوه بر آب و هوای مطلوب کوهستانی و مناظر تماشایی، جاذبه‌های دیگری نیز دارد. بافت تاریخی، آداب و رسوم جذاب، قلعه‌ها و آب انبارهای قدیمی از جمله دیدنی‌های روستای بیدسکان است. این روستا در شرق شهر فردوس در فاصله ۳۰ کیلومتری واقع شده است.

روستای آبیز
این روستای کوهستانی در دامنه شرقی کوه شاسکوه واقع شده است. در آب و هوای مطلوب این روستا بازدید از باغ‌ها و مزارع سرسبز، قلعه کوه آبیز، درخت بلند سرو و زیارتگاه شاسکوه بسیار جذاب است. این روستا در شهرستان زیرکوه در فاصله ۱۶۰ کیلومتری بیرجند قرار دارد.

روستای رقه
یکی روستاهای زیبای خراسان جنوبی روستای رقه در بشرویه است. قدمت این روستا به گواه مستندات تاریخی بیشتر از قدمت بشرویه است. علاوه بر آب و هوای مطلوب و مناظر سرسبز، آثار تاریخی باارزشی جون مسجد جامع رقه در این روستا وجود دارد. این روستا ۱۷ کیلومتر با بشرویه فاصله دارد.

روستای نایبند
ویژگی انحصاری این روستا ساختار پلکانی خانه‌های خشتی آن است. به همین خاطر روستای نایبند به ماسوله کویر نیز شهرت دارد. در این روستا بام هر خانه حیاط خانه‌ای دیگر است. علاوه بر معماری روستا باغ‌های سرسبز مرکبات و قله نایبند از جاذبه‌های گردشگری روستا محسوب می‌شوند. این روستا در جنوب طبس در فاصله ۲۱۰ کیلومتری واقع شده است.

روستای افین
ای روستا به دلیل آثار تاریخی و مناظر طبیعی خود شهرت دارد. بخش وسیعی از این روستا باغستان زرشک است که سرسبزی چهار فصل را در این منطقه ایجاد کرده است. این روستا به دلیل قرارگیری در میان دو رودخانه آب و هوای خنک و بسیار مطلوبی دارد.

روستای ماخونیک
یکی از روستاهای عجیب خراسان جنوبی روستای ماخونیک در مرز ایران و افغانستان است. این روستا با عنوان روستای لیلی پوتی ها در ایران نیز شناخته می‌شود. قد مردمان این روستا همگی ۸۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر است. به تبع این ویژگی، خانه‌های روستای ماخونیک نیز کاملاً متفاوت است. اغلب خانه‌های روستا در عمق یک متری زمین احداث شده‌اند. ارتفاع درب ورودی آنقدر کوتاه است که افراد عادی باید کاملاً خم شوند. در کنار این خصوصیات عجیب، امنیت و آرامش همیشگی روستای ماخونیک بسیار ستودنی است. درواقع روستای ماخونیک از شهر بیرجند ۱۴۳ کیلومتر فاصله دارد.

روستای خراشاد
روستای خراشاد به عنوان یکی از روستاهای هدف گردشگری در شهرستان بیرجند معرفی شده است. این امر علاوه بر جاذبه‌های طبیعی و تاریخی به خاطر صنایع دستی روستا بوده است. “تو بافی” یکی از صنایع دستی خراسان جنوبی است که اهالی روستای خراشاد در آن مهارت دارند. روستای خراشاد در ۲۰ کیلومتری بیرجند واقع شده است.

باغستان سفلی
وجه تسمیه این روستا وجود باغ‌های فراوان و سرسبز در این منطقه بوده است. هم‌اکنون نیز باغ‌های سرسبز و درختان چنار سر به فلک کشیده مناظری بدیع در این روستا ایجاد کرده است. چنار کهنسال منطقه سرآسیاب این روستا در فهرست میراث فرهنگی به ثبت رسیده است. این روستا در فاصله ۶ کیلومتری شهر فردوس قرار دارد.

روستای دهسلم
این روستا در مرز استان خراسان جنوبی و استان کرمان در شهرستان نهبندان واقع شده است. وجود انبوه درختان نخل در دل کویر منظره‌ای خاص و تماشایی در این روستا ایجاد کرده است. این روستا قدمت بسیار زیادی دارد و بقایای چندین قلعه تاریخی در آن دیده می‌شود.

روستای کریمو
این روستا در میان دره‌ای بسیار زیبا واقع شده است. به دلیل موقعیت مکانی، این روستا در فصول بهار، تابستان و پاییز آب و هوای بسیار مطلوبی دارد. امامزاده کریم شاه، چشمه علوی، مزرعه اسپیدکوه و دره کلگی از جاهای دیدنی روستای کریمو هستند. از ویژگی‌های جذاب این روستا پایبندی مردم به آداب و رسوم و برگزاری مراسم سنتی در آن است. این روستا در شمال شهر سرایان و در فاصله ۳۰ کیلومتری قرار دارد. در مسیر سرایان به کریمو ییلاقات سرسبز و خوش آب و هوای دیگری نیز وجود دارد.

روستای گازار
این روستا به دلیل وجود بوته‌های گز فراوان در آن گزار یا گازار نامیده شده است. گازار یکی از روستاهای تاریخی خراسان جنوبی است. از جاهای دیدنی روستای گازار می‌توان به کتابخانه و مکتب خانه بسیار قدیمی و قلعه‌ای باستانی اشاره کرد.

روستای ازمیغان
این روستا به دلیل هم‌جواری درختان نخل با شالیزارهای برنج مورد توجه گردشگران قرار گرفته است. تنوع پوشش گیاهی و محصولات کشاورزی این منطقه بسیار جالب توجه است. کشت هم‌زمان خرما، برنج، مرکبات و محصولات جالیزی از شگفتی‌های این روستای تماشایی است. این روستا در شرق طبس در فاصله ۴۰ کیلومتری آن واقع شده است.

روستای خرو
این روستا نیز از روستاهای تاریخی خراسان جنوبی محسوب می‌شود. در این روستا علاوه بر آب و هوای دلپذیر و طبیعت زیبا آثار تاریخی زیبایی نیز مشاهده می‌شود. قلعه باستانی، طاق شاه عباسی، خانه گبری و درخت سرو کهنسال از جمله دیدنی‌های این منطقه هستند. چشمه آبگرم مرتضی علی نیز در این روستا قرار دارد. روستای خرو در شرق طبس و در فاصله ۲۵ کیلومتری قرار دارد.

روستای اصفهک
این روستا به دلیل بافت قدیمی آن بسیار جذاب و تماشایی است. در مسیر جاده طبس-دیهوک بافت اصیل، یکپارچه و خشتی این روستا تصویر بسیار زیبایی ایجاد کرده است. درواقع روستای اصفک با طبس ۳۸ کیلومتر فاصله دارد.

روستای آرک
و روستای آرک یکی دیگر از روستاهای ییلاقی خراسان جنوبی است. مسیر دسترسی به این روستا مسیری کوهستانی است که در انتهای آن گردنه پر پیچ و خم اما بسیار زیبای و سرسبز وجود دارد. روستای آرک در شمال شهر خوسف در فاصله ۳۵ کیلومتری واقع شده است.

روستای درخش و آسیابان
این روستای ییلاقی به دلیل آثار تاریخی ارزشمند به عنوان یکی از مناطق نمونه گردشگری خراسان جنوبی معرفی شده است. مسجد جامع درخش و قلعه تاریخی درخش مهم‌ترین آثار تاریخی این روستا است. البته وجود انبوه درختان سرسبز و آب و هوای ییلاقی بر جذابیت این روستا افزوده است. این روستا در کیلومتر ۷۰ جاده بیرجند-درمیان واقع شده است.

جاهای دیدنی خراسان جنوبی
اماکن مذهبی خراسان جنوبی
آرامگاه ابن حسام خوسفی
آرامگاه ابن حسام خوسفی شاعر قرن نهم هجری در شهر خوسف قرار دارد. بنای باشکوه این آرامگاه بر بالای تپه‌ای احداث شده از دیدنی های خراسان جنوبی محسوب می‌شود.

مقبره بوذرجمهر قاینی
مقبره بوذرجمهر قاینی، ادیب و سیاستمدار قرن چهارم و پنجم هجری در زادگاه او شهر قاین قرار دارد. این بنای باشکوه با معماری چلیپایی از جاهای دیدنی خراسان جنوبی به شمار می‌رود.

بنای امامزاده محمد و ابراهیم
آرامگاه دو تن از نوادگان امام موسی کاظم(ع) در شهر تاریخی تون قرار دارد. این بنا که قدمت آن به دوران تیموری باز می‌گردد از آثار تاریخی خراسان جنوبی است.

مسجد جامع قائن
مسجد جامع قاین یکی از بناهای به جا مانده از دوران تیموریان است. این مسجد که به مسجد ذوقبلتین معروف است دارای دو محراب و دو قبله است.

مسجد جامع تون
این مسجد امروزه با عنوان مسجد جامع قدیم در فردوس شناخته می‌شود. این مسجد در دوران سلجوقیان احداث شده است. البته بخش‌هایی از بنا بازسازی شده است.

مسجد جامع افین
این مسجد یکی از مساجد ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران است. مسجد جامع افین در روستای افین شهرستان زیرکوه قرار دارد.

مزار چهار گنبد
وجه تسمیه این بنا وجود چهار گنبد بر روی سقف آن است. گفته می‌شود یکی از نوادگان حضرت ابوالفضل(ع) در این مکان دفن شده است.

مسجد مهوید
این مسجد یکی از بناهای متعلق به دوران قاجار است. این مسجد در روستای مهوید در شهرستان فردوس قرار دارد.

مسجد هندوالان
یکی از جاهای دیدنی شهرستان درمیان بنای تاریخی مسجد هندوالان است. قدمت این بنا به دوران تیموریان باز می‌گردد.

مسجد جامع چهار درخت
یکی از آثار تاریخی بیرجند مسجد جامع چهار درخت متعلق به دوران صفویه است. این مسجد تاریخی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

قلعه های تاریخی خراسان جنوبی
قلعه کوه قائن
این بنای تاریخی یکی از قلعه های اسماعیلیان در ایران است. این بنای تاریخی که در فاصله ۳ کیلومتری شهر قاین قرار دارد.

قلعه فورگ
این قلعه در روستای فورگ از توابع شهرستان درمیان قرار دارد. گفته می‌شود پس از قلعه الموت، قلعه فورگ مهمترین پایگاه اسماعیلیان بوده است.

قلعه بیرجند
بزرگترین بنای تاریخی بیرجند قلعه بیرجند یا دژ بیرجند نام دارد. این بنای تاریخی بر فراز یکی از بلندترین تپه‌های بیرجند احداث شده است.

قلعه خانیک
بقایای این قلعه خشتی بر فراز قله روستای خانیک وجود دارد. روستای خانیک در بخش مرکزی شهرستان فردوس قرار دارد.

قلعه دختر فردوس
این قلعه نیز از قلاع اسماعیلیه در ایران است. قدمت این بنا به قرن چهارم و پنجم هجری باز می‌گردد. این قلعه در نزدیکی روستای حسن آباد در شمال غرب فردوس قرار دارد.

قلعه افین
در روستای افین شهرستان زیرکوه بقایای یک قلعه باستانی نیز وجود دارد.

قلعه رستم خوسف
یکی از قلعه های سنگی ایران قلعه رستم در شهرستان خوسف است. این قلعه در روستای گنج شهرستان خوسف واقع شده است.

باغ و قلعه مود
این باغ با برج‌های نگهبانی، حصار و خندقی که دور تا دور عمارت احداث شده از جمله قلعه های مسکونی ایران است. این بنا در روستای مود شهرستان بیرجند واقع شده است.

قلعه حوض غلام کش
این قلعه بر فراز یکی از قله‌های رشته کوه باقران در خراسان جنوبی احداث شده است. این بنای تاریخی که قدمت آن به قرن هفتم و هشتم هجری باز می‌گردد از جاهای دیدنی بیرجند محسوب می‌شود.

قلعه دختر شوسف
قلعه دختر شوسف بر فراز کوهی به ارتفاع ۲۲۰۰ متر احداث شده است. این قلعه از جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی در روستای طارق در شهرستان نهبندان واقع شده است.

کوه قلعه فردوس
این قلعه به صورت پلکانی بر فراز کوهی در جنوب فردوس احداث شده است.

قلعه دختر بشرویه
یکی از قلعه های کوهستانی ایران که نسبتاً سالم مانده قلعه‌ای به نام قلعه دختر بشرویه است. این قلعه بر بالای کوهی به ارتفاع ۴۰۰ متر احداث شده است.

قلعه اسماعیلیان
یکی از قلعه های اسماعیلیه در ایران قلعه‌ای کوهستانی در شهر طبس است. این قلعه که در مجاورت روستای خراوان قرار دارد در زمان سلجوقیان احداث شده است.

ارگ طبس
ارگ طبس یا کهن دژ یکی از آثار تاریخی طبس با قدمتی بیش از هزار سال است.

عمارت های تاریخی خراسان جنوبی
خانه غفاری
یکی از خانه های تاریخی خراسان جنوبی در روستای آرک شهرستان خوسف قرار دارد. معماری جذاب این عمارت که ۷ خانه با ۲۲ اتاق را در برمی‌گیرد بسیار تماشایی است.

عمارت و باغ خان
این مجموعه در شهر تاریخی بشرویه قرار دارد. قدمت این بنا به دوران قاجاریه باز می‌گردد.

خانه مستوفی بشرویه

یکی از جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی خانه تاریخی مستوفی در شهر بشرویه است. سبک معماری و تزئینات این بنای دوران قاجار بسیار زیبا و تماشایی است.

خانه اعتمادی نیا
یکی از جاهای دیدنی بیرجند خانه تاریخی اعتمادی نیا است. این عمارت در اواخر دوران قاجار احداث شده است.

عمارت و باغ معصومیه
این مجموعه در خیابان معصومیه بیرجند قرار دارد. این عمارت زیبا و باشکوه در دوران پهلوی احداث شده است.

بنای تاریخی خواجه خضر
این بنای تاریخی که نوعی مسجد آرامگاه است در خیابان منتظری بیرجند واقع شده است. کاربری بنا درست مشخص نیست و احتمال می‌رود برای مراسم تدفین کارایی داشته است.

خانه استاد فروزانفر
یکی از خانه های تاریخی خراسان جنوبی خانه پدری استاد بدیع الزمان فروزانفر است. این خانه که بیش از ۲۰۰ سال قدمت دارد در شهر بشرویه قرار دارد.

کنسولگری انگلیس
این عمارت تاریخی در روستای منظریه بیرجند و در میان باغی سرسبز قرار دارد. این بنای تاریخی در زمان قاجاریه احداث شده است.

باغ و عمارت رحیم آّباد
یکی از جاهای دیدنی بیرجند عمارت تاریخی رحیم آباد در خیابان پاسداران است. قدمت این بنا ظاهراً به دوران زندیه باز می‌گردد.

باغ امیرآباد
یکی از جاهای دیدنی بیرجند عمارت تاریخی و باغ امیرآباد است. این عمارت تاریخی در اوایل دوران قاجار احداث شده است.

باغ شوکت آباد
این باغ و عمارت تاریخی در روستای شوکت آّباد در جاده بیرجند به زاهدان قرار دارد. این مجموعه سکونتگاه ییلاقی یکی از اعیان قاجاریه بوده است.

باغ بهلگرد
این مجموعه از دو باغ، یک یخدان قدیمی، دو عمارت، سکونتگاه خدمه و یک اصطبل تشکیل شده است. باغ بهلگرد از جاهای دیدنی بیرجند است که در روستای بهلگرد در شرق بیرجند قرار دارد.

باغ گلشن طبس

این باغ وسیع به وسعت ۷ هکتار در شهر طبس در زمان زندیه احداث شد. تنها یک عمارت سردر در این باغ وجود دارد. این عمارت پس از تخریب در زلزله سال ۵۷ طبس به طور کامل بازسازی شد.

سایر جاهای دیدنی تاریخی خراسان جنوبی
پنج آسیاب بشرویه
یکی از جاهای دیدنی خراسان جنوبی، پنج آسیاب قدیمی با قدمت بیش از ۴۰۰ سال در بشرویه است.

آسبادهای نهبندان
آسیاب بادی یا همان آسباد یکی از دیدنی های شهرهای کویری ایران محسوب می‌شود. این سازه نماد هنر و دانش ایرانیان باستان است.

سنگ سوراخ
یکی از جاهای دیدنی خراسان جنوبی در فاصله ۳۵ کیلومتری شهر فردوس قرار دارد. این پدیده طبیعی که بر اثر فرسایش ایجاد شده، سوراخی به قطر ۲۰ متر در دل سنگهای آهکی است.

آب انبارهای سرایان
یکی از دیدنی های خراسان جنوبی آب انبارهای تاریخی شهر سرایان است. شهر سرایان به دیار آّب انبارهای کهن معروف است.

سد کریت
سد کریت یا کوریت یکی از آثار تاریخی خراسان جنوبی است. این سد که از قدیمی‌ترین سدهای قوسی در دنیا است در فاصله ۴۲ کیلومتری شهر طبس قرار دارد.

پل آب بر
پل آب بر بشرویه از سازه‌های دوران ساسانیان برای مدیریت منابع آبی است.

سنگ نگاره لاخ مزار
این سنگ نگاره در روستای کوچ بیرجند قرار دارد. قدمت سنگ نگاره لاخ مزار به دوران پیش از ایران باستان باز می‌گردد.

سنگ نگاره کال جنگال
این سنگ نگاره از دیدنی های خراسان جنوبی است که در ۵ کیلومتری جنوب شهر خوسف قرار دارد. این سنگ نگاره در دره کال جنگال در کوه رچ رشته کوه باقران قرار دارد.

کاروانسرای خان
کاروانسرای خان در مسیر جاده قدیم طبس به یزد در روستای رباط خان واقع شده است. سبک معماری و آجرکاری این بنا بسیار تماشایی است.

رباط اصفاک و نیگنان
دو کاروانسرای تاریخی اصفاک و نیگنان از آثار تاریخی بشرویه است که در روستایی به همین نام قرار دارد.

آبشارهای استان خراسان جنوبی
آبشارهای دره سبز رود
یکی از مناطق ییلاقی خراسان جنوبی در شمال شهر سرایان قرار دارد. در این منطقه در مسیری صعب‌العبور و کوهستانی حدود ۱۹ آبشار بسیار زیبا وجود دارد.

آبشار گیوک
در ۵ کیلومتری جاده بیرجند-کرمان مجموعه سد و آبشار گیوک قرار دارد. آبشار گیوک در گذشته از زیباترین آبشارهای خراسان جنوبی بوده است.

آبشار هنگر
یکی از جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی آبشارهای هنگر در شمال شهر شوسف است. این آبشارها در تمام طول سال جاری هستند.

آبشارهای چهارده
در ارتفاعات باقران در فاصله ۴ کیلومتری بیرجند چندین آبشار تماشایی وجود دارد. مسیر دسترسی به آبشارهای چهارده باید برای کوهنوردی مناسب است.

دیدنی های طبیعی خراسان جنوبی

کال جنی طبس
یکی از معروف ترین دیدنی های خراسان جنوبی، دره کال جنی در طبس است. این منطقه زیبا بر اثر فرسایش در طول سالیان دراز ایجاد شده است.

تالاب کجی نمکزار
تالاب کجی نمکزار در در روستای چاه دراز در فاصله ۷۵ کیلومتری نهبندان قرار دارد. این پدیده طبیعی از یک سو زیستگاه پرندگان و حیوانات متنوع است. از سوی دیگر آب تالاب به دلیل وجود املاح معدنی دارای خواص درمانی است.

دره کال سر
مجموعه تاریخی طبیعی دره کال سر یکی از جاهای دیدنی طبس محسوب می‌شود. دره‌ای با دیوارهای شنی و نهری با آب گرم و سرد به طور هم‌زمان، توصیف ساده این منطقه است.

دشت لاله های بسطاق
این منطقه زیبا در جاده سرایان-بیرجند و حد فاصل روستای بسطاق تا دوست آباد قرار دارد. هر ساله در فصل اردیبهشت گردشگران زیادی برای تماشای این لاله‌های زیبا به خراسان جنوبی سفر می‌کنند.

بند دره
یکی از جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی منطقه گردشگری بندر دره در شهر بیرجند است. آب و هوای کوهستانی و دریاچه باصفا گردشگران زیادی را به این منطقه جذب می‌کند.

موزه های خراسان جنوبی
موزه باستان شناسی بیرجند
این موزه از دیدنی های استان خراسان جنوبی بزرگ‌ترین موزه استان  است. در این موزه اشیاء ارزشمندی در چندین بخش مختلف به نمایش گذاشته شده است.

موزه مشاهیر بیرجند
موزه مشاهیر در خانه تاریخی پردلی بیرجند برپا شده است. در این موزه مجموعه‌ای از زندگینامه، آثار، تصاویر، لوح تقدیر و نشان‌های ملی مشاهیر علمی و فرهنگی بیرجند به نمایش گذاشته شده است.

موزه مردم‌شناسی قاین
این موزه در یکی از خانه های تاریخی قاین به نام خانه سلطانی برپا شده است. در این موزه با استفاده از مانکن‌ها آداب و رسوم مردم منطقه به نمایش گذاشته شده است.

موزه میراث پهلوانی بیرجند
این موزه در یک زورخانه قدیمی به نام زورخانه امیر عرب بیرجند برپا شده است. ابزارآلات ورزشی و پهلوانی و تصاویر پهلوانان در این موزه به نمایش گذاشته شده است.

موزه حیات وحش بیرجند
مجموعه متنوعی از حیوانات تاکسیدرمی شده در این موزه به نمایش گذاشته شده است. این موزه در باغ اکبری بیرجند برپا شده است.

موزه مردم شناسی بیرجند
این موزه در عمارت اکبریه یکی از بناهای تاریخی بیرجند برپا شده است. مشاغل و آداب و رسوم مردم در گذشته در این موزه به زیبایی به نمایش گذاشته شده است.

موزه خصوصی بشرویه
این موزه از جمله اولین موزه‌های خصوصی کشور است. این موزه در خانه شخصی ملا عبدالله تونی از بزرگان بشرویه برپا شده است. معماری خانه و تمام اسباب و وسایل آن حدود ۴۰۰ سال قدمت دارد.

موزه مردم شناسی نهبندان
این موزه در خانه سالاری یکی از خانه های تاریخی نهبندان برپا شده است. در این موزه بناهای تاریخی، لباس‌های محلی و مشاغل مردم بومی معرفی شده است.

موزه مردم شناسی طبس
این موزه در حمام خان که بنایی نسبتاً قدیمی است برپا شده است. در این موزه نیز مشاغل و زندگی مردم در گذشته معرفی شده است.

موزه آب قاین
این موزه در یکی از آب انبارهای تاریخی قاین برپا شده است. در این موزه در این موزه علاوه بر ابزار و لوازم قدیمی، تصاویر و اسناد مربوط به تأسیسات آبی از گذشته تاکنون نگهداری می‌شود.

موزه مردم شناسی خانه اعتمادی نیا
این موزه با کمک بخش خصوصی در یکی از خانه‌های تاریخی بیرجند به نمایش گذاشته شده است.

موزه مردم شناسی افین
این موزه در آسیاب قدیمی روستای افین در شهرستان قاین برپا شده است. در این موزه نیز ادوات کشاورزی و لوازم زندگی قدیمی به نمایش گذاشته شده است.

موزه مردم شناسی خضری
موزه مردم شناسی خضری در شهر قائن برپا شده است. در این موزه اشیاء و لوازم زندگی قدیمی نگهداری می‌شود.

شهرهای استان خراسان جنوبی
بيرجند(مركز استان)، فردوس، طبس، قائنات، نهبندان، سربیشه،‌‌ درمیان، سرایان، بشرویه، زیرکوه و خوسف. در ادامه به معرفی کوتاه از هرکدام از شهرستان های استان خراسان جنوبی می‌پردازیم.

شهرستان بیرجند
شهر بیرجند مرکز استان و مرکز شهرستان بیرجند است. این شهر دارای پیشینه بسیار درخشانی است. بنگاه آب لوله بیرجند اولین سازمان آب در ایران بوده است. از لحاظ سیستم لوله‌کشی آب نیز بیرجند، دومین شهر کشور است که در آن سیستم لوله‌کشی آب اجرا شده است. این شهر از لحاظ فرهنگی نیز پیشرو بوده است. سومین مدرسه به سبک نوین در ایران با نام مدرسه شوکتیه در بیرجند تأسیس شد.

معانی متعددی برای واژه بیرجند ذکر شده که معنای “شهر طوفان” درست‌ترین معنا به نظر می‌رسد. مردم بیرجند به زبان فارسی با لهجه بیرجندی صحبت می‌کنند. در گویش بیرجندی بسیاری از لغات و اصطلاحات بدون تغییر از فارسی کهن نقل می‌شود. در فهرست دیدنی های بیرجند طیف متنوعی از آثار تاریخی و جاذبه های طبیعی وجود دارد. آرامگاه حکیم نزاری، باغ منظریه، مدرسه شوکتیه و بند دره از معروف‌ترین جاهای دیدنی بیرجند هستند.

شهرستان فردوس
شهر فردوس مرکز شهرستان فردوس از دیگر شهرهای اصیل خراسان جنوبی است. این شهر در گذشته “تون” نام داشته و یکی از شهرهای مهم ایالت قهستان بوده است. واژه “تون” را معادل حمام و خزینه معنا کرده‌اند و علت نامگذاری شهر، وجود چشمه‌های آب گرم در این شهر بوده است. این شهر یکی از پایگاه‌های اسماعیلیان در ایران بوده و کوه قلعه فردوس و قلعه دختر فردوس آثار تاریخی به جا مانده از آن دوران هستند.

متأسفانه در زلزله سال ۱۳۴۷ بخش عمده شهر فردوس تخریب شد. تخریب شهر موجب مهاجرت مردم و کاهش جمعیت و اعتبار شهر فردوس شد. گویش مردم فردوس گرچه بسیار به فارسی اصیل نزدیک است ولی درک آن بسیار دشوار است. بسیاری از جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی در شهر فردوس قرار دارند. چشمه آب گرم فردوس، کویر پلوند، کویر مظفری، روستاهای ییلاقی و قلعه‌ها و بناهای تاریخی از جمله دیدنی های فردوس هستند.

شهرستان طبس
شهر طبس که زمانی بخشی از استان یزد بود، از سال ۱۳۹۱ به یکی از بخش‌های خراسان جنوبی تبدیل شد. این شهر نیز پیشینه تاریخی درخشانی دارد. آثار تاریخی ارزشمندی نظیر کاروانسرای خان و طاق شاه‌عباسی از دوران گذشته به یادگار مانده است. باغ گلشن طبس نیز یادگار ارزشمند دوران شکوه و رونق این شهر است. این شهر از حمله مغول در امان ماند ولی زلزله سال ۱۳۵۷ کاملاً این شهر را تخریب کرد.

وجود معادن غنی در اطراف طبس نشانه وجود جنگل در گذشته این منطقه است. در حال حاضر نیز جاذبه‌های طبیعی طبس کم نیستند. دره شگفت‌انگیز کال جنی از جمله معروف ترین جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی در شهرستان طبس واقع شده است. چشمه مرتضی علی، روستاهای ییلاقی، جنگل سنو و کویر حلوان نیز دیگر دیدنی های طبس هستند. داروهای گیاهی و صنایع دستی مانند گلیم از معروف‌ترین سوغاتی‌های طبس هستند.

شهرستان قائنات
شهرستان قائنات و به ویژه مرکز آن شهر قائن به پایتخت زرشک و زعفران دنیا شهرت دارد. این نامگذاری به دلیل کشت مرغوب‌ترین زرشک و زعفران خراسان جنوبی در شهر قائن است. شهر قائن در گذشته در کنار شهر تون از مهم‌ترین شهرهای ایالت قهستان بوده است. البته این شهر به دلیل موقعیت استراتژیک از زمان ساسانیان اهمیت ویژه‌ای داشته است.

در این شهر آثار تاریخی ارزشمندی چون مسجد جامع قاین، مقبره بوذرجمهر قاینی، مسجد خضری و قلعه کوه قائن وجود دارد. غار خونیک نیز از جاذبه‌های طبیعی این شهرستان محسوب می‌شود. پس از زرشک و زعفران، قروت یا کشک مخصوص شهرستان قائنات، سوغات خاص این شهر محسوب می‌شود. این کشک مغذی و خوش‌طعم برای پخت بسیاری از غذاهای محلی قائن استفاده می‌شود. اهالی این منطقه صنایع دستی بسیار زیبایی نیز تولید می‌کنند. گلیم و جاجیم و انواع رودوزی سنتی، سوغات زیبا و رنگارنگ شهر قاین است.

شهرستان نهبندان
شهرستان نهبندان به مرکزیت شهر نهبندان از دیگر شهرهای خراسان جنوبی است. این شهرستان از سه بخش نهبندان، شوسف و دهک تشکیل شده است. عمده مناطق این شهرستان دشت‌های نسبتاً هموار است. تنها بخش شمالی و غربی این شهرستان به کوهستان منتهی می‌شود. ظاهراً قوم بلوچ اولین ساکنین این منطقه بوده‌اند. در حال حاضر در بخش‌های مختلف نهبندان اقوام فارس، بلوچ و عرب زندگی می‌کنند. سنگ‌های ارزشمند مهم‌ترین محصول نهبندان هستند.

در این شهر هم سنگ‌های قیمتی و هم سنگ گرانیت مرغوب وجود دارد. عناب، خرما، پسته، زرشک، زعفران و انار نیز محصولات کشاورزی این شهر هستند. یکی از متفاوت‌ترین جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی، آسبادهای نهبندان است. این سازه سازگار با زندگی در کویر، نماد هنر و دانش ایرانیان باستان است. تالاب کجی نمکزار، کلوت‌های نهبندان و روستاهای ییلاقی مانند روستای دهسلم از جمله دیدنی های نهبندان هستند. کلوت‌های نهبندان یا کوه‌های مریخی در مسیر شهداد کرمان قرار دارند.

شهرستان سربیشه
شهرستان سربیشه در گذشته یکی از بخش‌های بیرجند محسوب می‌شد. از سال ۱۳۸۱ سربیشه به یک شهرستان مستقل تبدیل شد. این شهرستان از سه بخش مرکزی، درح و مود تشکیل شده است. مهمترین شهرهای آن نیز سربیشه، درح و مود هستند که شهر سربیشه مرکز شهرستان محسوب می‌شود.

جاهای دیدنی سربیشه مجموعه‌ای متنوع از جاذبه‌های طبیعی و آثار تاریخی است. یکی از معروف‌ترین جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی یعنی روستای ماخونیک در این شهرستان قرار دارد. روستای ماخونیک همان روستای لی‌لی پوت های ایران است. در میان دیدنی های سربیشه قلعه‌ها، مساجد و عمارت‌های تاریخی نیز وجود دارند. چندین غار، چشمه معدنی و روستای زیبا نیز از جمله دیدنی های سربیشه محسوب می‌شوند. روستای چنشت و چشمه آب ترش از برترین دیدنی های سربیشه هستند.

شهرستان درمیان
شهرستان درمیان نیز از سال ۱۳۸۴ به عنوان یک شهرستان مستقل استان خراسان جنوبی معرفی شد. درمیان از سه بخش مرکزی، قهستان و گزیک تشکیل شده است. مهمترین شهرهای شهرستان درمیان؛ اسدیه، قهستان، طبس مسینا و گزیک هستند که شهر اسدیه مرکز شهرستان درمیان است. این شهرستان، مرزی به طول ۷۰ کیلومتر با کشور افغانستان دارد.

حدود دو سوم مناطق این شهرستان دشت‌های هموار و یک سوم آن کوهستانی است. این منطقه دارای تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های سرد است. به دلیل اقلیم کویری و کمبود آب، بخش وسیعی از این شهرستان، بیابانی است. روستای فورگ و قلعه فورگ از معروف‌ترین جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی در این شهرستان قرار دارد. قلعه‌ها، عمارت‌ها و مساجد تاریخی از دیگر جاذبه‌های این شهرستان هستند. منطقه حفاظت شده درمیان با گونه‌های مختلف جانوری نیز یکی از جاذبه‌های طبیعی این منطقه است.

شهرستان سرایان
شهرستان سرایان تا سال ۱۳۸۳ یکی از بخش‌های شهرستان فردوس محسوب می‌شد. از این سال به عنوان یکی از شهرستان های استان خراسان جنوبی معرفی شد. این شهرستان از دو بخش آیسک و سه قلعه تشکیل شده است. سرایان، آیسک و سه قلعه شهرهای مهم شهرستان سرایان هستند. شهر سرایان مهم‌ترین شهر و مرکز شهرستان سرایان است. آب و هوای این منطقه معتدل با زمستان‌های سرد و تابستان‌های خشک است.

یکی از غارهای زیبای خراسان جنوبی یعنی غار بتون در این شهرستان واقع شده است. غار بتون یا غار اژدها دومین غار عمیق ایران است. روستاهای مصعبی و کریمو از روستاهای زیبای خراسان جنوبی در این شهرستان قرار دارند. آبشار دره سبزرود، کویر سه قلعه، دق سرایان و منطقه شکار ممنوع کمرسرخ از دیگر جاذبه‌های طبیعی این منطقه هستند. کاروانسرای سرایان و آرامگاه تورانشاه نیز آثار تاریخی ارزشمند این شهرستان است.

شهرستان بشرویه
شهرستان بشرویه نیز تا سال ۱۳۸۷ بخشی از شهرستان فردوس بود. از آن سال به عنوان یکی از شهرستان های استان خراسان جنوبی مستقل شد. این شهرستان از دو بخش مرکزی و ارسک تشکیل شده است. شهر بشرویه تنها شهر و مرکز شهرستان بشرویه است. بخش وسیعی از این شهرستان کویر و بیابان است و بخش کوچکی از آن کوهستانی است. کویر بشرویه معروف‌ترین جاذبه طبیعی این شهرستان است. شهر بشرویه از شهرهای تاریخی ایران است که هنوز بافت سنتی خود را حفظ کرده است. به دلیل وجود انواع بادگیر در معماری شهر، این شهر به نام شهر بادگیرها شهرت دارد.

بادگیر خانه مستوفی در بشرویه یک نمونه نادر از بادگیرهای تاریخی ایران است. از جمله دیدنی های بشرویه موزه خصوصی بشرویه است که یکی از اولین موزه‌های خصوصی کشور است. چندین آب انبار، حمام، مسجد و عمارت تاریخی از جمله آثار تاریخی بشرویه هستند. عمده محصولات کشاورزی بشرویه پنبه، جو، گندم و پسته است.

شهرستان زیرکوه
شهرستان زیرکوه تا سال ۱۳۹۱ بخشی از شهرستان قائنات بود. پس از آن به طور مستقل به عنوان یکی از شهرستان های خراسان جنوبی معرفی شد. این شهرستان از سه بخش مرکزی، زهان و شاسکوه تشکیل شده است. شهرهای حاجی‌آباد، زهان و آبیز در این شهرستان واقع شده است. شهر حاجی‌آباد به عنوان مرکز شهرستان زیرکوه انتخاب شده است. آثار تاریخی زیرکوه مجموعه‌ای از چندین قلعه، مسجد، آب انبار، رباط و مقبره تاریخی است.

قلعه کوه زردان و رباط زردان از دیدنی های مشهور خراسان جنوبی در روستای زردان زیرکوه قرار دارد. تعدادی از روستاهای زیبای خراسان جنوبی مانند روستای آبیز در شهرستان زیرکوه قرار دارد. در میان جاذبه‌های طبیعی زیرکوه نیز گزینه‌های محبوبی چون کویر همت آباد، دره ارغوان و باغستان زرشک دیده می‌شود. زرشک مهمترین محصول و سوغات زیرکوه محسوب می‌شود. پس از آن زعفران، عناب، آلو، پسته و انگور از دیگر محصولات مرغوب زیرکوه است.

شهرستان خوسف
شهرستان خوسف از دو بخش مرکزی و جلگه ماژان تشکیل شده است. خوسف، محمدشهر و جلگه ماژان، شهرهای این شهرستان هستند. شهر خوسف به عنوان مرکز شهرستان خوسف استان خراسان جنوبی انتخاب شده است. شهر خوسف به دلیل شرایط اقلیمی مناسب پرورش گل نرگس به دیار گل‌های نرگس شهرت دارد. این شهر از جمله شهرهای کویری ایران است که هنوز معماری شهرهای کویری اعم از خانه‌های گلی، بادگیر، هشتی و دهلیز در آن دیده می‌شود.

جالب است بدانید ریشه لغت خوسف در واقع به زبان گرجی باز می‌گردد. گفته می‌شود پیش از اسلام، گرجی‌ها این منطقه را راه‌اندازی کردند و نام آن در واقع”خوس اف” یا “خودس اف” بوده است. چندین قلعه، آب انبار، مسجد، حمام و عمارت تاریخی از جمله دیدنی های خوسف هستند. علاوه بر زرشک، زعفران و انار، محصولات دیگری مانند عناب، سنجد، برگه هلو، توت خشک، کشک سیاه و قره قروت نیز سوغات خوسف محسوب می‌شوند.