صنایع دستی آذربایجان شرقی

استان

آذربایجان شرقی  یکی از کانون های صنایع دستی ایران محسوب می شود. در این استان انواع فرش، قالیچه، جاجیم ، خورجین، گلیم، شال، گلیمچه، ظروف سفالی و سرامیک، اقسام سبد حصیری ، پارچه های پشمی و ابریشمی، سوزن دوزی، نقره سازی، قلاب بافی، حوله و پتوبافی، مفرش ( هر چیز گستردنی ) بافی، کفاشی و کفش دوزی و... موارد عمده صنایع دستی را تشکیل می دهند.صنایع دستی برجسته استان شامل قالی بافی، گلیم بافی، هنرهای چوبی ( خاتم، معرق، منبت و سبد و حصیر بافی)، دستبافت های سنتی ( پشمی، ابریشمی، جاجیم بافی)، چاپ های سنتی ، شیشه گری، سفال گری، فلزکاری ( قلم زنی، حکاکی و ملیله دوزی) ، رودوزی ها( سوزن دوزی، پته دوزی، شکمه دوزی و گلابتون دوزی) ، نمدمالی، کتاب آرایی ( مینیاتور، تذهیب ) است. در اینجا به معرفی تعدادی از انواع هنرهای دستی رایج در آذربایجان شرقی می پردازیم.

قالی بافی

به استناد منابع بسیار، در قرن سوم هجری ،

آذربایجان  از بزرگترین مراکز بافت قالی و زیلو بود. در دوره سلجوقیان و ایلخانیان هنر قالی بافی در آذربایجان رواج کامل داشت و بر مبنای مینیاتورهای نسخ خطی خمسه نظامی اثر قاسم علی و برخی آثار دیگر که بیشتر نقوش قالی و طرز بافت آن را نمایش می دهند، آشکار می شود که قالی بافی در دوره تیموریان و سپس در دوره صفویه سیر تکاملی خود را طی نمود و نقوش جدیدی چون سجاده ای، گل و بوته، ترنج و لچک، حیوانات، خصوصاً نقش گل شاه عباسی متداول گردید و تنوع رنگ ها و استفاده از ابریشم، ظرافت و زیبایی و کیفیت قالی ها را تا حد قالی پرده نما، بالا برد. نمونه های چنین فرش هایی هم اکنون در بسیاری از موزه های دنیا در معرض نمایش قرار دارد.تبریز از مراکز عمده قالی بافی ایران است و از زمان جانشینان هلاکوخان مغول و پس از آن ، مرکز داد و ستد قالی بوده است. در دوره صفوی نیز قالی های بسیار نفیس در آذربایجان بافته می شد.

از این رو به جرئت می توان گفت که حفظ و احیای هنر قالی بافی در ایران مرهون هنرمندان قالیباف و بازرگانان آذربایجان است. امروز هم آذربایجان یکی از مراکز مهم تولید انواع قالی در ایران است و بافتن انواع قالی در بیشتر شهرها و روستاهای آذربایجان رواج کامل دارد و قالیبافی از صنایع دستی مهم استان محسوب می شود.

تولیدات این هنر از نظر صادرات اهمیت بسیار دارد و یکی از اقلام صادراتی عمده ایران را تشکیل می دهد. این امر موجب اشتغال نیروی عظیم انسانی نیز شده است. صنعت قالیبافی در سراسر استان به صورت کارگاهی در مناطق شهری ، و تک بافی تقریباً در اغلب روستاهای آذربایجان رواج دارد و هر ساله تعداد قابل توجهی از انواع قالی و قالیچه در طرح ها و نقش های متنوع و بافت های گوناگون به بازارهای داخلی و خارجی عرضه می شود.

پارچه بافی

بافتن پارچه با دست ، خصوصاً پارچه های ابریشمی و زری از قدیم در ایران و همچنین آذربایجان شرقی معمول و متداول بوده است. چنانکه در دوره صفویه که به عصر طلا یی و درخشان بافندگی شهرت دارد، پارچه هایی از حریر ساده ، ابریشم زربفت و مخمل ابریشمی بافته شده، که نمونه هایی از آنها در موزه آستان قدس رضوی و موزه هنرهای تزیینی اصفهان موجود است.

نقره سازی

صنعت نقره سازی از دیر باز در تبریز رواج داشته است. تا 20 سال پیش حدود 25 کارگاه نقره سازی با 100 نفر هنرمند نقره کار در تبریز فعالیت داشتند. اما امروزه این هنر بی نظیر دستی در حال نابودی است و صاحبان این هنر به مشاغل دیگری روی آورده اند.

سفالگری و سرامیک سازی

محصولات سرامیک استان در چند کارگاه در شهر زنوز و تبریز تولید می شود. استادکاران سرامیک زنوز از نوع خاک مرغوب ( کائولن یا خاک چینی) استفاده می کنند. علاوه بر کارگاه های سرامیک سازی زنوز، در کوزه کنان شبستر هم صنعت سفالگری دارای سابقه ای بس طولانی است و تولیدات سفال آن در سراسر آذربایجان توزیع می شود. اخیراً کارگاه آموزش سفالگری در مرکز هنرهای سنتی میراث فرهنگی آذربایجان شرقی به آموزش علمی و هنری این صنعت پرداخته و هنرجویان بسیاری را آموزش داده است.

سوزن دوزی

سوزن دوزی در بخش ممقان در 50 کیلومتری غرب تبریز از دیرباز رواج داشته است. در سال های اخیر با توجه به درآمد اندکی که از این صنعت عاید هنرمند سوزن دوز می شد، به تدریج علاقه به این هنر کاهش یافت ؛ ولی با تلاش سازمان صنایع دستی، صنعت سوزن دوزی دوباره رونق یافته است. به جای ماده اولیه سوزن دوزی که در گذشته ابریشم طبیعی بود، امروزه از ابریشم مصنوعی استفاده می شود.

سبد بافی

در شهر تبریز، بافت سبد برای حمل نان و میوه رواج دارد. برای بافتن سبد از تـَرکـِه ( چوب انعطاف پذیر درخت ) درختان قره آغاج، سنجد، به، آلبالو و بید استفاده می شود. در شهر مراغه و روستاهای اطراف آن نیز سبدهای بسیار ظریفی از چوب موسون می بافند. در مرند و روستاهای بُناب و بهرام و کشکسرای ، از ساقه گندم برای ساخت سبد استفاده می شود.

چرم تبریز

شهر تبریز به‌عنوان پایتخت صنعت چرم و کفش، از گذشته دارای کارخانه‌های متعدد چرم‌سازی و کارگاه‌های تولید کفش دست‌دوز و صنعتی بوده است و بخش مهمی از محصولات چرمی مصرفی کشور را تامین می‌کند. تولیدات چرمی تبریز شهرت جهانی دارند و به کشورهای مختلف نیز صادر می‌شوند. کارگاه‌های بسیاری در شهر تبریز در زمینه تولید چرم سبک و سنگین فعالیت می‌کنند.

اولین کارخانه چرم‌سازی ایران، سال ۱۳۰۸ در شهر تبریز افتتاح شد. شهر چرمشهر واقع در ۱۰ کیلومتری شمال غرب تبریز، قطب تولید چرم کشور است. هنرمندان تبریزی سابقه طولانی در تولید چرم باکیفیت و محصولات متنوع چرمی دارند. حدود ۹۰ درصد از کفش‌های دست‌دوز تمام چرم کشور، در تبریز تولید می‌شوند.