انگشتر و زینت‌آلات عقیق و فیروزه
شهر مشهد مهد سنگ‌های قیمتی و زینتی است؛ به‌طوری که آن را شهر جهانی سنگ‌های قیمتی نام نهاده‌اند. حدود ۲۲ سنگ قیمتی و نیمه قیمتی در استان خراسان رضوی شناسایی شده است و استادکاران تراشکار در این استان، به اوج مهارت و هنر رسیده‌اند. فیروزه یکی از قدیمی‌ترین سنگ‌های شناخته شده در دنیا است. فیروزه تراشی، کسب و هنری است که معمولا در خانواده دنبال می‌شود و نسل‌به‌نسل ادامه پیدا می‌کند.
فیروزه تراشی معمولا حرفه و هنری موروثی است
مرغوب‌ترین معدن فیروزه جهان، در استان خراسان رضوی است. این معدن در جاده قدیم سبزوار، شهرستان فیروزه و روستای معدن قرار دارد. معدن فیروزه نیشابور گران‌قیمت‌ترین معدن ایران است و یکی از مقاصد ژئوتوریست‌های موسسات گردشگری به شمار می‌رود.
معدن فیروزه نیشابور، مهم‌ترین معدن فیروزه ایران است. نیشابور به‌عنوان شهر فیروزه کشور شناخته می‌شود و منبع تامین فیروزه‌های شهر مشهد است. مشهد به‌دلیل نزدیکی به نیشابور از سالیان گذشته به‌عنوان مرکز تراش و عرضه زیورآلات فیروزه شناخته می‌شود.
حدود ۸۵ درصد واحد تراش سنگ‌های قیمتی کشور، در مشهد اشتغال دارند و شهر مشهد به بزرگ‌ترین کانون دادوستد سنگ‌های قیمتی ایران تبدیل شده است. زینت‌آلات ساخته شده از این سنگ‌ها جزو سوغاتی‌های محبوب شهر مشهد هستند.
فیروزه معمولا به‌صورت مسطح، پیکانی، کبودچان، دانه تسبیحی و فانتزی تراش می‌خورد و طرفداران بسیاری دارد. بازار رضا مشهد، یکی از مراکز تراش و فروش سنگ‌های قیمتی است. به‌طور کلی مشهد یکی از مراکز تراش فیروزه در جهان است و مقدار زیادی فیروزه از سایر نقاط دنیا برای تراش به مشهد فرستاده می‌شوند.
به‌دست داشتن انگشتر فیروزه، به‌خصوص برای آقایان در روایات و احادیث توصیه شده است. در دوران داریوش و کوروش، فیروزه هدیه سلاطین بوده است. از خواص درمانی فیروزه می‌توان به تقویت چشم، درمان بیماری‌های تنفسی و روحی، دفع چشم زخم، حفاظت در برابر نیروهای منفی و افزایش اعتماد به نفس اشاره کرد. سنگ فیروزه سختی بالایی دارد.
پوستین دوزی
پوستین دوزی و طراحی روی آن‌ها از صنایع دستی ارزشمند مشهد است. پوستین اثر ارزشمند هنرمندان شهرهای ییلاقی، شاندیز و قوچان است که از پوست گوسفند تهیه می‌شود. فن و مهارت آماده‌سازی پشم گوسفند دارای سابقه‌ای هزار ساله است.
برای آماده کردن پوستین، پوست تازه گوسفند را دباغی می‌کنند. برای دباغی پوست گوسفند به آن نمک و آرد جو می‌زنند؛ سپس کارد می‌کشند و رنگ می‌زنند. در مرحله بعد پوست را جلوی آفتاب پهن می‌کنند تا به‌صورت چرم نرم زرد رنگی دربیاید. بعد از آماده شدن پوستین، الگوها را روی آن می‌کشند و برش می‌زنند.
از پوستین پالتو، جلیقه، کلاه، شال گردن، پاپوش، دستکش، انواع سجاده و پادری می‌دوزند. محصولات هنر پوستین دوزی را می‌توان به‌راحتی در بازارهای طرقبه و شاندیز پیدا کرد. تن‌پوش‌های پوستینی، بسیار گرم و مناسب فصل سرما هستند. در تزیین دست سازه‌های پوستین، از سوزن‌دوزی و رنگ‌آمیزی استفاده می‌کنند.
سنگ تراشی و هرکاره تراشی
قدمت هنر هرکاره تراشی به حدود ۱۴ قرن می‌رسد. سنگ هرکاره یا سنگ دیگ، در کوه‌های بینالود اطراف مشهد، به‌وفور یافت می‌شود؛ به‌همین خاطر هنر سنگ تراشی از گذشته‌های دور، در مشهد رواج داشته است. سنگ این کوه‌ها با نام سرپانتین، از نوع آذرین و به رنگ سیاه است.
قدمت هنر هرکاره تراشی به حدود ۱۴ قرن می‌رسد. سنگ هرکاره یا سنگ دیگ، در کوه‌های بینالود اطراف مشهد، به‌وفور یافت می‌شود؛ به‌همین خاطر هنر سنگ تراشی از گذشته‌های دور، در مشهد رواج داشته است. سنگ این کوه‌ها با نام سرپانتین، از نوع آذرین و به رنگ سیاه است.هرکاره از صنایع دستی سنتی، معروف و محبوب شهر مشهد است که علاوه بر ایرانی‌ها، اعراب حاشیه خلیج فارس نیز از مشتری‌های مهم آن به شمار می‌روند. این ظروف و وسایل در کارگاه‌های کوچک و بزرگ مشهد تولید می‌شوند و بیشتر در بازارهای توس، کوهسنگی و رضا به فروش می‌رسند.
فرش بافی
قدمت فرش بافی در مشهد به حدود قرن پنجم و دوره صفویه می‌رسد. اکثر موزه‌های دنیا با قالی‌های مشهد، به‌خصوص آثار دوره صفویه آراسته شده‌اند. این قالی‌ها معمولا، زمینه لاجوردی یا لاکی دارند و در حاشیه باریک آن‌ها رنگ زرد روشن و نقش هراتی و ترنج به‌چشم می‌خورد.
فرش‌های بسیار بزرگ مشهد، شهرت جهانی دارند و این شهر از مراکز مهم تولید فرش است. موزه فرش آستان قدس رضوی، یکی از زیباترین موزه‌های مشهد است. بعد از مشهد شهرهای کاشمر، سبزوار و نیشابور، فرش‌های معروفی دارند.
قالی یا قالیچه‌ها عمدتا از پشم، کرک یا ابریشم تهیه و بافته می‌شوند. بازار سنتی فرش مشهد از مراکز مهم تهیه این سوغاتی نفیس است. شهر مشهد یکی از پنج شهر مهم تولید فرش، به‌خصوص فرش دستباف کشور است. یکی از دلایل برتری فرش مشهد در کشور، استفاده از رنگ‌های خاص و جذاب در تولید آن‌ها است.
گلیم بافی
گلیم بافی، هنر دست زنان روستایی و عشایر استان خراسان است که در کنار کار روزمزه انجام می‌دهند. قدمت این هنر به دوران پیش از اسلام بازمی‌گردد و از زیر شاخه‌های هنر نساجی و بافندگی است. گلیم از نخ‌های پشمی، پنبه‌ای و کنفی و به‌وسیله دار بافته می‌شود.
گلیم بافی از زیرشاخه های هنر نساجی و بافندگی سنتی است. گلیم‌ها برخلاف فرش، پرز یا خواب ندارند. هرچه بافت گره‌های گلیم ظریف‌تر باشد، ارزش آن نیز بیشتر است. گلیم را در اندازه‌های مختلف می‌بافند و طرح و رنگ آن نشان‌دهنده بخشی از سبک زندگی عشایر است.
امروزه گلیم را با دستگاهای نساجی، به روز‌تر و با تعداد بیشتر، تولید و به بازار عرضه می‌شود. طرح گلیم‌ها الهام گرفته از طبیعت است و نقش‌های متنوعی از حیوانات در آن‌ها دیده می‌شود. سوماک و سوزنی از انوع اصلی طرح گلیم هستند. شهرهای مشهد، قوچان، شیروان از مراکز بافت گلیم در خراسان به شمار می‌روند.
نمد بافی
نمد بافی هنر دیرینه ایرانی است که در آن از پشم گوسفند استفاده می‌شود. دو خاصیت مهم پشم، یعنی جعد‌یابی و پوسته‌ای شدن، امکان تولید نمد را فراهم می‌آورند. در این هنر بعد از تمیز کردن پشم، آن را رنگرزی و حلاجی می‌کنند؛ سپس به کمک دست و پا، روی زمین غلت می‌دهند که به آن نمدمالی می‌گویند.
مرحله نمدمالی بسیار سخت و زمان‌بر است و به فرد نیرومند و ماهر نیاز دارد. در حین کار با پشم، به آن آب و صابون اضافه می‌کنند. این مراحل سبب ایجاد فشار، رطوبت و حرارت در پشم شده و الیاف آن را در هم می‌برد تا محصول نهایی، یعنی نمد تولید شود. این هنر در کارگاه‌های سنتی خانگی و توسط هنرمندان حرفه‌ای انجام می‌شود.
هنر نمد بافی در خرداد ۱۳۹۰ به‌عنوان میراث ناملموس ملی ثبت شد. نمد‌ها را به‌شکل کلاه، لباس و ریزاندار شکل می‌دهند. تولید هرکدام از این محصولات به روش خاصی انجام می‌شود و نیاز به مهارت خاصی دارد. نمد معمولا در فروشگاه‌های صنایع دستی مشهد، به‌خصوص طرقبه و شاندیز به فروش می‌رسد و طرفداران بسیاری دارد.
ارغوان بافی
ارغوان بافی نوعی هنر است که از به هم تنیدن ترکه‌های نازک درختچه ارغوان و البته گاهی هم شاخه‌های بیدمشک، به‌صورت تار و پود حاصل می‌شود. امروزه صنعت گردشگری با فروش صنایع دستی، همچون سبد بافی، حصیربافی و ارغوان بافی رونق گرفته است. همین موضوع سبب شده تا این هنرها به‌شکل یک حرفه دربیایند.
روستای «مایان» در ۳۵ کیلومتری مشهد، قطب ارغوان بافی کشور است. ارغوان گیاهی خودرو است که در منطقه مایان طرقبه به‌وفور یافت می‌شود. این درختچه از اواسط بهار رشد می‌کند و تا آخر پاییز می‌توان شاخه‌های آن را برداشت کرد. پس از جمع‌آوری ترکه‌ها، آن‌ها را در محیط خیس و مرطوب قرار می‌دهند تا انعطاف‌پذیر شوند.
از ترکه‌های ارغوان انواع سبد همچون سبد میوه، گل و خرید، آبکش میوه و برنج و وسایل تزیینی می‌سازند. محصولات ارغوان بافی در مناطق توریستی شاندیز و طرقبه و فروشگاه‌های صنایع دستی شمال مشهد به فروش می‌رسند. آلاچیق یکی از دست‌سازه‌هایی است که با شاخه‌های ارغوان می‌سازند و طرفداران زیادی دارد.
سماور سازی
استفاده از سماور طی سالیان طولانی با فرهنگ ایرانیان درآمیخته و همواره مورد توجه خانواده‌ها بوده است. واژه سمار، روسی و به معنی خود جوش است. سماور برای اولین بار توسط شاهرخ، نوه نادر شاه، وارد ایران شد. در آن زمان سماور کالایی وارداتی بود و برای تهیه قهوه کاربرد داشت.
سماور سازی بعدها در بین عشایر و روستاییها رونق گرفت. آن‌ها در کنار سماور، وسایلی چون لگنچه، پارچ و جام هم می‌ساختند. مشهد یکی از تولیدکنندگان اصلی سماور است. این سماورها با نقش و نگار سنتی تزیین و با ورشو، آبکاری می‌شوند. بازارهای قدیمی مشهد محل فروش این صنایع دستی دیرینه و کاربردی هستند.
آینه‌کاری
یکی از جلوه‌های هنر که چشم هر زائر و مسافری را در مشهد به خود خیره می‌کند، آینه‌کاری دیوارهای حرم و حتی برخی هتل‌ها و مسافرخانه‌ها است. آینه‌کاری هنری اصیل و زیبا است که درخشندگی خاصی به فضا می‌دهد و با تنوع در زاویه، طرح و اندازه آینه‌ها، منظره‌ای خارق‌العاده ایجاد می‌کند.
آینه نماد شفافیت و راستگویی است. بازتاب پی‌درپی نور در قطعات زیاد آینه، فضایی رویایی ایجاد می‌کند. به‌دلیل وجود مرقد امام رضا (ع) در مشهد، هنرمندان آینه‌کار بسیاری از گذشته، به این شهر سفر کرده و ساکن آن شده‌اند؛ این یکی از دلایل رواج هنر آینه‌کاری در مشهد و معماری شهر است. امروزه تولید ظروف و وسایل تزیینی آینه‌کاری رواج یافته است که می‌توان به‌عنوان جلوه ای از شهر مشهد به سوغات برد.
تابلو نقره
یکی از سوغاتی‌های ارزشمند و نفیس مشهد، که البته مشتری‌های خاص خود را دارد، تابلوهای نقره هستند. این تابلوها اندازه و قیمت متفاوتی دارند. تابلوهای نقره در نهایت ظرافت و زیبایی و به دست هنرمندان این رشته تولید و به بازار عرضه می‌شوند. تابلو نقره معمولا در مراکز خرید شمال شهر مشهد به فروش می‌رسند.
کاشی‌کاری سنتی
کاشی‌کاری و طراحی سنتی آن، یکی از آرایه‌های به‌کار رفته در معماری اسلامی است و قدمتی دیرینه دارد. صنعتگران و هنرمندان دوره هخامنشی، مبتکر و سازنده کاشی بوده‌اند. هنر کاشی‌کاری در دوره تیموریان پیشرفت کرد و در دوره صفویه به اوج زیبایی خود رسید. برخی مورخان بر این باورهستند که نام کاشی، از نام شهر کاشان گرفته شده است.
کاشی‌کاری سنتی با طرح و نقوش اسلامی، آیات قرآن و ادعیه، در معماری مساجد و اماکن متبرکه به‌وفور استفاده شده است. از عمده طرح‌های کاشی‌کاری سنتی می‌توان به کاشی معرق، هفت رنگی، زیر رنگی، نره و غاز مغازی اشاره کرد.
امروزه تابلوهای زیبا و چشم نوازی با قطعات کاشی سنتی، در طرح‌ها و اندازه‌های مختلف طراحی و تولید می‌شوند و طرفداران زیادی دارند.
مهر و تسبیح و سجاده
اگر به زیارت حرم امام رضا (ع) رفته باشید حتما سری هم بازارهای اطراف حرم زده‌اید. حال هوای این بازارها برگرفته از فضای خود حرم و مملو از فرشگاه‌های مهر و تسبیج و سجاده است. شاید بتوان گفت این اقلام پای ثابت سوغاتی‌های مشهد هستند. مهرسازی، تسبیح‌بافی و سجاده‌دوزی از صنایع معروف و رایج مشهد به شمار می‌روند.
تسبیح به‌عنوان یکی از وسایل دعا و ذکر، در ادیان مختلف مرسوم است. تسبیح سنگ‌های عقیق، فیروزه نیشابور و کهربا، محبوب‌ترین انواع تسبیح هستند که خواص معنوی و جسمی بسیاری برای آن‌ها بیان شده است. به نخ کشیدن دانه‌های تسبیح که به آن تسبیح بافی یا تسبیح بندی می‌گویند توسط نخ تسبیح یا نخ ابریشم انجام می‌شود. معمولا برای تزیین بیشتر تسبیح، از شیخک و منگوله استفاده می‌کنند.
مهر و سجاده از سوغاتی معمول مشهد هستند و طرفداران زیادی دارند. انواع مهر، سجاده و جانماز، بیشتر در بازار رضای مشهد فروخته می‌شوند. جانمازها و سجاده‌ها معمولا از جنس مخمل و ترمه و گلدوزی شده هستند که در شکل، رنگ و قیمت‌های مختلف به فروش می‌رسند.
فرت بافی
فرت بافتی نام نوعی نساجی سنتی است که با آن منسوجات مختلف مثل دستمال، بقچه، شال گردن، چادر شب، روسری، چادر، حوله و لباس، توسط نخ‌های تابیده یا ابریشم تولید می‌کنند. نقوش رایج در فرت بافی جودانه پیچازی و چهارخانه است. هنر فرت بافی در دهه ۸۰ ثبت ملی شده است.
این هنر در خراسان رواج دارد و از مشاغل خانگی و کارگاهی، به‌خصوص در سبزوار است. تاریخچه مکتوبی از پیدایش فرت بافی وجود ندارد. این هنر بیشتر بین زنان خراسان رواج دارد و مادران آن را به دختران خود آموزش می‌دهند. دست‌بافت‌های فرت بافی گاهی کاربرد تزیینی نیز دارند.
فرت در فرهنگ لغت به‌معنای تار و پود است. وجه تسمیه نام فرت می‌تواند صدای برخورد نی‌ها و شانه‌ها در دستگاه فرت بافی باشد که شبیه صدای قیچی کردن پارچه و واژه فرت است. عرض این دست‌بافته ها بین ۵۰ تا ۷۰ سانتی متر است و طول آن گاهی به ۷۰ متر نیز می‌رسد. ویژگی این پارچه‌ها دو رو بودن آن‌ها است.
جام ۴۰ کلید
جام ۴۰ کلید یا «۴۰ بسم الله» یکی از صنایع دستی قدیمی، زیبا و نفیس مشهد به شمار می‌رود که از جنس برنج است. جام ۴۰ کلید منقش به ۴۰ آیه قران است که با «قل» شروع می‌شوند. علاوه بر این، آثار مینیاتوری روی ظرف حک می‌شوند. این جام‌ها در ابعاد و اشکال مختلف ساخته شده و بیشتر جنبه دکوری دارند. معمولا ۴۰ کلید کوچک به این جام زنجیر می‌شود که معنی و فلسفه دینی دارد. سطح بیرونی این جام با خط زیبای ثلث به نام ۱۴ معصوم متبرک شده است.
چرم دست‌دوز
چرم شهر مشهد در ایران و دنیا شناخته شده است و از صنایع دستی مشهور و نفیس آن به شمار می‌رود. هنرمندان این رشته محصولات مختلفی را از چرم مرغوب تهیه می‌کنند و در بازارهای مشهد و کشور به فروش می‌رسانند. نقاشی روی چرم و سوخت روی چرم از هنرهای وابسته به این رشته است که بر ارزش زیبایی این اقلام دست‌دوز می‌افزایند.
عطر مشهدی
عطر حرم یا عطر مشهدی از سوغاتی‌های معروف شهر مشهد و نوستالژی بسیاری از زائران حرم است. عطر مشهدی ترکیبی از دو عطر گل محمدی و گل یاس است. به‌دلیل توصیه‌ها در احادیث و روایت اسلامی، بیشتر اوقات افراد برای تشرف به حرم، از عطر استفاده می‌کنند.
عطر حرم دو نوع پاکستانی و فرانسوی دارد. نوع فرانسوی عطر حرم نارنجی روشن و نوع پاکستانی آن سبز است؛ اما عطر مشهدی که در حرم امام رضا (ع) به مشام می‌رسد توسط دستگاه تقطیر مخصوص خود حرم تولید می‌شود.
اطراف حرم فروشگاه‌های عطرفروشی بسیاری وجود دارند که در آن‌ها عطرهای مختلف مثل گل مریم، بهارنارنج، گل یخ، گل سنجد، یاس سفید، گل نرگس ، زعفران و عطرهای میوه‌ای به فروش می‌رسند. این عطرها تنوع رایحه و قیمت‌های متفاوتی دارند و پاسخگوی سلیقه هر خریداری هستند.
شعر بافی
شعر بافی یا دست بافی، از صنایع دستی سنتی خراسان است و از دیرباز به‌عنوان یکی از مشاغل خانگی و کارگاهی شناخته می‌شود. شعر در لغت به معنی موی انسان یا حیوان است؛ ولی در بافندگی به‌نوعی پارچه اطلاق می‌شود. در تار و پود این پارچه‌ها اغلب از نخ پشمی یا ابریشمی استفاده می‌شود. شعر بافی در واقع، بافتن این پارچه‌های دست‌بافت به‌وسیله دستگاه سنتی نساجی با چهار ورودی است. این حرفه در شهرهای مشهد، گناباد، سبزوار و تربت حیدریه انجام می‌شود.
تاریخ شعر بافی یا همان پارچه بافی سنتی، بر اساس نقش برجسته‌های موجود از زمان هخامنشیان و اشکانیان، به بیش از هزار سال می‌رسد و بافت پارچه‌های نفیس همواره در ایران رواج داشته است. این صنعت در زمان ساسانیان به اوج شکوفایی خود رسیده است. شعر بافی در قرون اولیه اسلامی «جولاهی» نامیده می‌شد.
در قرون اولیه اسلامی به شعر بافی، جولاهی می‌گفتند
عمده تولیدات شعر بافی دستمال کمر، پوشش سر، حوله، چادرشب، بقچه و دستمال است. کاشان یکی از مراکز قدیمی این هنر زیبا است و شعر ابریشمی از سوغاتی‌های آن به شمار می‌رود. نقشه خاصی برای پارچه شعر بافی وجود ندارد و به دو شیوه ساده و میله‌ای بافته می‌شود.
در شعر بافی رنگ‌های بنفش، زرشکی، مشکی، زرد، سبز، صورتی برای لباس‌های زنانه و طرح میله‌ای یا راه‌راه سیاه و سفید، برای لباس‌های مردانه به کار می‌روند. معمولا نام بافنده، با رنگ طلایی در ابتدا و انتهای پارچه نوشته می‌شود. هنرهای شعر بافی، برک بافی، فرت بافی و ابریشم بافی را می‌توان در یک گروه هنری دسته‌بندی کرد.
خلعت یا کفن
کفن یا به عبارت دیگر خلعت آخرت، از سوغاتی‌های شهرهای مذهبی همچون مشهد است. این کفن‌ها دو نوع زنانه و مردانه دارند و معمولا به پیروی از روایات، روی آن‌ها با آب زعفران دعای چهل مومن، دعای نور، چهارقل، زیارت عاشورا، جوشن کبیر و دعای ۱۲ امام نوشته شده است. فروشگاه‌های مشهد که کفن می‌فروشند معمولا محصولات دیگری همچون عبای روحانی و نمازی، پرچم‌های مذهبی، چادر نماز و مشکی نیز برای فروش دارند.
