صنایع دستی شیراز

صنایع دستی شیراز؛ شهر جهانی صنایع دستی

شیراز به‌لطف داشتن هنرهای مختلفی همچون خاتم، معرق، قلمزنی، منبت و قالی و گلیم به‌عنوان شهر جهانی صنایع دستی شناخته می‌شود که انتخابی عالی برای سوغاتی هستند.

شیراز مهد فرهنگ و هنر است که به‌لطف سرمایه‌های انسانی هنرمند و صنعتگر خود توانسته جایگاه مهمی در عرصه صنایع دستی کشور داشته باشد. از همین رو، جای تعجب ندارد که شیراز عنوان شهر جهانی صنایع دستی را از آن خود کرده‌ است. این موضوع به‌خوبی نشان می‌دهد، صنایع دستی و هنرهای سنتی میراث کهن و ماندگاری هستند که سفیران راستین این مرزوبوم به حساب می‌آیند.

با وجودی که اکثر مردم با آثار تاریخی شیراز به‌خوبی آشنا هستند، نیمه پنهان و گنجینه‌های دیگر شهر که صنایع دستی و هنرهای سنتی محسوب می‌شوند، باید بیش از پیش مورد توجه قرار بگیرند. از جمله صنایع دستی شیراز می‌توان به خاتم‌سازی، سفالگری، شیشه‌گری، قلمزنی، گلیم‌بافی، معرق، منبت، مینیاتور، نمدمالی، دست بافت‌های دارای ارزش هنری همچون گلیم‌بافی و... اشاره کرد. با ادامه این مقاله همراه شوید تا اطلاعات بیشتری از صنایع دستی شیراز به دست آورید.

خاتم کاری

خاتم‌کاری شیراز از دیرباز جایگاه ویژه‌ای در صنایع دستی کشور داشته و ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن باعث شده است که در کنار خاتم‌کاری اصفهان و سایر نقاط کشور بدرخشد. این هنر در گذشته روی آثاری مانند منبر مسجد جامع عتیق شیراز با بیش از ۱۰۰۰ سال قدمت و درهای چوب گردو با روکش استخوان از استاد حبیب الله خلق می‌شدند. شهر شیراز از دوره صفویه به هنر خاتم‌کاری معروف بوده و ازاین‌رو، مهم‌ترین مرکز خاتم‌کاری ایران به حساب می‌آید. خاتم شیراز به‌خاطر کیفیت مناسب، طرح‌های منحصربه‌فرد و مواد اولیه مرغوب، جایگاه ویژه‌ای در این صنعت و هنر داشته است.

از ویژگی‌های متمایز خاتم‌کاری شیراز می‌توان به استفاده از ورقه چوبی نازک و نرم در پشت خاتم برای آسترکردن، به کارگیری چسب مرغوب سریشم در کلیه مراحل، سطح صاف و صیقلی کار و نبود فضای خالی بین خاتم‌ها، یکنواختی رنگ و مصالح به کار رفته، ماندگاری و ثبات رنگ و شکل خاتم در گذر زمان، ترمیم‌ها و بتونه‌کاری‌های ناملموس روی سطح محصولات خاتم‌کاری، قرینگی طرح و نقش در سطح کار اشاره کرد.

خاتم‌کاری شیراز روی زمینه مس و چوب مرغوب و با موادی همچون استخوان، برنج و... انجام می‌شود و هنرمندان این رشته با ساخت گلدان، ست رومیزی و اداری، ساعت، جعبه دستمال کاغذی و غیره هنر خود را به رخ می‌کشند. طرح‌های کاملا جدید و منحصربه‌فرد نیز خاتم‌کاری این سرزمین را متمایز کرده است و در آن طرح‌های تاجی، طاقی ترنج، ابری لوزی، هفت شمسه، موج، جویی، ابری شش گوش، زنجیره‌ای و غیره به چشم می‌خورد.

معرق کاری

هنر معرق از جمله صنایع دستی قدیمی در ایران و همین طور شیراز محسوب می‌شود که طبق اسناد و مدارک، زادگاهش هند بوده و به دست هنرمندان و صنعتگران ایرانی تکامل یافته است. این هنر در ابتدا تلفیقی از چوب و فلز بود؛ اما معرق‌سازان هنرمند ایرانی به‌جای یک نوع چوب، به استفاده از انواع چوب با رنگ‌های مختلف پرداختند. در حقیقت، معرق با برش‌های چوب به اشکال مختلف معنا پیدا می‌کند و از سال ۱۳۳۴ تنوع رنگی بیشتری در معرق‌کاری به کار گرفته شد و سبک جدیدی با استفاده از مواد شیمیایی به وجود آمد که دیگر محدود به چند رنگ خاص نبود.

نقره کاری

نقره کاری شیراز، از روزگاران گذشته در این دیار رواج داشته و شامل نقوشی مانند گل نرگس، زنبق، پنج پر، عنبر بو و گل سرخ می‌شود که این طرح‌ها را در هیچ گوشه‌ای از ایران پیدا نخواهید کرد. طرح‌های دیگری همچون نقش فروهر، اساطیر شاهنامه، پادشاهان هخامنشی، لیلی و مجنون و... نیز در میان آثار هنری به چشم می‌خورد. این هنر در تهیه سرویس چای‌خوری، گلدان، شمعدان، زیورآلات و لوازم تزیینی به کار می‌رود. نقره‌کاری شاخه‌ای از هنر فلزکاری است که با فلز نقره و شکل‌دهی آن انجام می‌شود. نقره‌کاری شیراز دارای عیار بالای ۹۰ است و از همین رو، قیمت بالاتری نسبت به آثار هنری مشابه در سایر استان‌ها دارد.

جوک کاری

جوک‌کاری (javak)‌ از هنرهای وابسته به چوب است که شباهت زیادی به خاتم‌کاری دارد. این صنایع دستی با استفاده از دو تا سه رنگ چوب و کنار هم گذاشتن قطعات کوچکی با مقطع‌های مثلثی‌شکل انجام شده که منجر به تشکیل مستطیل و لوزی می‌شود. از آنجا که می‌توان هر طرحی را با نقوش هندسی ایجاد کرد، تنوع طر‌ح‌های این هنر بسیار زیاد است و در تزیین در، مبلمان، قاب‌های منبت، خاتم و معرق به کار می‌رود. هنرمند برای تهیه یک اثر باید دقت و ظرافت بالایی داشته باشد تا نقوش را در کنار هم جای دهد و طرح‌های پیچیده هندسی را خلق کند. در هنر جوک کاری از مصالحی چون چسب، نخ، مواد محافظ پوشاننده و انواع چوب‌ شامل چوب نارنج، عناب، گردو، فوفل و کاج استفاده می‌شود.

یکی از تفاوت‌های جوک با خاتم این است که فقط برای روکار استفاده نمی‌شود و گاهی اوقات به‌شکل جازنی و حتی به‌صورت یک شیء مستقل ساخته می‌شود. همچنین مواد مصرفی جوک فقط چوب است؛ هرچند در خاتم، علاوه بر چوب از مواد دیگری مانند فلز و استخوان استفاده می‌شود. ضمن اینکه در جوک‌کاری، مثلث‌ها و قطعات سازنده برگه‌ها بزرگ‌تر بریده می‌شوند و در نتیجه برگه‌های جوک پهن‌تر از خاتم هستند.

جوک‌کاری شباهت زیادی به خاتم‌کاری دارد

منبت کاری

منبت یکی از صنایع دستی معروف در بازارهای شیراز است که در نقاط مختلف استان فارس تهیه می‌شود؛ به‌خصوص در شهر آباده که در میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. در واقع، شیراز و آباده با داشتن استادان بزرگی که به تربیت و آموزش هنرمندان و علاقه‌مندان مشغول هستند و انجام حرفه‌ای منبت، نقش مهمی در این رشته هنری در کشور داشته‌اند. هنر منبت شامل کنده‌کاری حجمی روی چوب می‌شود که در دوره صفویه به اوج خود رسید و منجر به خلق شاهکار‌های زیادی روی در مساجد، منبرها، میزها، قاب‌ها، دسته‌های چاقو و... شد. قدیمی‌ترین اثر منبت کاری شیراز به صندوق بقعه متبرکه سید میر محمد (ع) از قرن هفتم هجری قمری تعلق دارد.

منبت‌کاری با چوب به‌وسیله مواد ساده‌ای مانند چند قلم و اسکنه‌ای فلزی انجام شده و در آن از خطوط کوفی و نقوش اسلیمی تا نقوش ختایی، گل و مرغ دیده می‌شود. در حال حاضر چندین کارگاه منبت‌کاری در شهر شیراز فعال هستند که در میان کار‌های منبت، ساخت منبت تخته شطرنج بیشتر مورد توجه است و از آنجا که باید از موادی مانند عاج فیل و استخوان شتر برای چهار گوش‌های تخته استفاده کرد، کار ساخت آن ممکن است بیش از یک تا دو سال طول بکشد.

قلمزنی

قلمزنی، هنر جذاب دیگری است که با استفاده از قلم و چکش انجام می‌شود و در فهرست هنرهای فلزکاری قرار می‌گیرد. هنرمند برای قلمزنی باید نقش و نگارهای مختلف را روی فلزهایی مانند مس، نقره، طلا و برنج حکاکی کند. شهر شیراز در زمینه آثار قلمزنی خود شهرت دارد و طرح‌های زیبایی از تخت جمشید تا گل و مرغ و تصاویری از شاهنامه به وضوح در بسیاری از آن‌ها به چشم می‌خورد.

قلمزنی روی فلز دارای سبک‌های مختلفی است که در شیراز به سبک به جا مانده از اقوام سکاها، هخامنشیان و ساسانیان انجام می‌شود و در نتیجه از زیبایی خاصی برخوردار است. قلمزنان با چکش‌های مخصوص و قلم‌های متناسب با هر نقش و نگار، نقوش زیبایی خلق می‌کنند. از ویژگی‌ قلمزنی شیراز می‌توان به کار روی فلزات مختلف از جمله طلا، نقره، مس، برنج و دیگر فلزات اشاره کرد؛ گرچه کار روی فلز نقره، شهرتی جهانی برای هنرمندان شیرازی به‌ همراه آورده است.

کاشی هفت رنگ

کاشی هفت رنگ یکی از مهم‌ترین صنایع دستی شیراز است که به معماری دوران اسلامی تعلق دارد. برای تهیه این کاشی، كاشی‌های لعاب‌دار سفيد کنار هم چیده شده و با رنگ‌های مختلف رنگ‌آمیزی می‌شود. پس از طراحی و رنگ‌آمیزی، روی آن لعاب می‌خورد و در کوره قرار می‌گیرد تا آماده نصب ‌شود.

در این نوع کاشی‌ها اغلب از رنگ‌های سیاه، سفید، لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، زرد و حنایی استفاده می‌شود که عموما برای مکان‌های تاریخی و متبرکه کاربرد دارد. مهم‌ترین ویژگی کاشی هفت رنگ شیراز، كيفيت و تركيبات خاص لعاب آن است؛ ضمن اینکه استفاده از نقش معروف «گل و مرغ» نیز آن را از سایر کاشی‌های هفت رنگ متمایز کرده است.

نمونه‌های این سبک هنری را می‌توان در مسجد نصیرالملک به نظاره نشست که جذابیتی دوچندان به آن بخشیده‌اند. همچنین هنگام بازدید از مسجد وکیل، عمارت نارنجستان و باغ عفیف آباد در شیراز نیز کاشی‌های هفت‌ رنگ خودنمایی می‌کنند.

استفاده از نقش گل و مرغ، کاشی هفت رنگ شیراز را از سایر کاشی‌های هفت رنگ متمایز کرده است