صنایع دستی استان بوشهر

صنایع دستی استان بوشهر از زیباترین و جالب ترین جاذبه های فرهنگی این منطقه به شمار می آیند که در همه نقاط شهری و روستایی تهیه می شوند. مهم ترین صنایع این استان را سوزن دوزی، قالی بافی، گليم بافی، گبه بافی (خرسک بافی)، نمد مالی، گيوه دوزی، زنبيل بافی، سفالگری، انواع مشک آب، قايق سازی، لنج سازی، حصير بافی، جاجیم بافی و منبت سازی تشکیل می دهند. نوعی قليان به نام چليم، عبابافی، غشک، توربافی، دََولچه سازی و نوعی شيرينی مخصوص بوشهر به نام مسقطی نیز از جمله دیگر صنایع دستی منطقه به شمار می آیند.

گبه بافی

گبه از برجسته ترین محصولات صنایع دستی استان بوشهر است که معمولا در مناطق روستایی شهرستان های گناوه و دشتستان بافته می شود و از مهم ترین محصولات صادراتی این استان نیز می باشد. گبه در دو نوع رنگی و خودرنگ بافته می شود. در بافت گبه رنگی، از نخ های دست ریس آماده شده از پشم گوسفند که به شیوه رنگرزی گیاهی، رنگ آمیزی شده، استفاده می کنند.گبه بافی به صورت ذهنی باف و بدون نقشه قبلی صورت می گيرد و نقش های به كار رفته در بافت گبه از قدمت زيادی برخوردار است كه الهام گرفته از طبيعت و حيات وحش و پرندگان و …است. نقش ها ممكن است به صورت طرح بندی باشد، يعنی يک قطعه از طرح در سرتاسر فرش چه در طول چه در عرض تكرار شده باشد. طرح هندسی هم در بافته ها يشان ديده می شود. گبــه های امروزی با استفاده از طـرح ها و نقش هایی كه به بافندگان داده می شود؛ آماده می شوند و طرح ها اصالت ديرين را ندارند. در گذشته همه گبه ها به رنگ خود پشم بافته می شد و رنگ ديگری نداشت.
گبه های بافت بوشهر معمولا” ابعادی به درازای۲۰۰ سانتی متر و پهنای ۱۰۰ سانتی متر دارند و برای بافت هر تخته آن دو بافنده ماهر به مدت يک ماه كار می كنند (حد اقل ۶ ساعت كار در روز). در بافت گبه معمولا از پشم رنگ شده گوسفند و مخلوط با موی بز استفاده می شود. به طور کلی گبه مورد توجه زیاد گردشگران استان بوشهر قرار می گیرد.
از مشخصات يک گبه مرغوب این است که ۱-دار محكم باشد. ۲- چله كشی به خوبی انجام شده باشد. ۳- گره بايد محكم زده شود. ۴- شانه به خوبی زده شود. ۵- نخی را كه بعد از گره زدن می بافند، به اصطلاح زنجيری كه در روستای شول به آن تپ كو می گويند به خوبی بافته شود و روی آن شانه زده شود.
در گبه بافی، روستای شول شهرستان گناوه از اهميت خاصی برخوردار است زيرا قدمت بيش تری در گبه بافی دارد. گبه های شول به كشورهای حوزه خليج فارس و حتی اروپا صادر می شود. نقشه گبه های صادراتی توسط شركت ها سفارش داده می شود و نقش هايی است كه مورد پســند بازار اروپا است و ريشه در گبه بافی محلی ندارد.
نقش های گبه در روستای شول:
۱- نقش دو لوزی سماور، ۲- نقش وسط چنگ، ۳- ماه و آفتاب، ۴- نقش حسين خانی، ۵- نقش كنگره ای، ۶- چنگ، ۷- قليونی (محل اتصال دو لوزی را قليونی می گويند)، ۸- نقش چنار، ۹- بغل خوسی، ۱۰- نقش ساده شده حيوان مانند نقش آهو كه به آن شكال می گويند.
نقش های موجود در روستای كلمه :
۱- ناظم، ۲- گل حاشيه و چهار شاخه، ۳- سراب، ۴- نقش بلبل، ۵- نقش تجريه ی حيوان، ۶- نقش كبک روی كوه، ۷- نقوش شطرنجی.

عبا بافی
عبا نوعی پارچه پشمی نرم و با دوام از پشم شتر است. عبای مخصوصی که در بوشهر بافته می شود، از محصولات منحصر به فرد نساجی سنتی در ایران است. برای بافتن عبا، پس از مرحله پشم چینی، موها را از پشم جدا نموده و نخ بسیار ظریفی برای پارچه می ریسند. بافت پارچه های عبا در در کارگاه های خانگی و توسط مردان انجام می شود. تنها محل تولید عبای بوشهر، روستای کردوان از توابع شهرستان دشتی است.تلید این عباها، بر روی دستگاه هایی صورت می گیرد که از چوب ساخته شده اند. فرد بافنده، از دست و پای خود برای راه اندازی این وسیله کمک می گیرد.تنوع رنگی پارچه عبا، متناسب با رنگ پشم ریسیده شده، شامل رنگ های قهوه ای، حنایی، مشکی و سفید است. عباهای تولید شده در این منطقه، از مشهور ترین صنایع دستی بوشهر محسوب می شوند و مشتریان بسیاری در کشورهای حوزه خلیج فارس دارند.این صنعت به دلیل کم بودن استادكارها اکنون کم تر رواج دارد و رو به انقراض است.

گلیم بافی
یکی دیگر از صنایع دستی بوشهر صنعت گلیم بافی آن است. گلیم یکی از انواع صنایع دستی زیر اندازی و پوششی است که از ابریشم، موی بز، پشم گوسفند و یا دیگر چهار پایان اهلی بافته می شود. از گلیم به شکل سنتی اش، معمولا برای پوشاندن زمین، دیوار و یا رو اندازی برای حیوانات باربر استفاده می شود. ولی امروزه این محصولات به عنوان یک پوشش مدرن برای خانه های شهری نیز خریداری می شوند. مراکز مهم تولید گلیم در استان بوشهر عبارتند از: روستاهای طسوج، سرمک، حناشور، اژدر خواب، ممریز، سنا، درویشی، شنبه، چاهگاه و بن بید از توابع شهرستان دشتی، روستاهای تشان، دره بان، اسلام آباد، ریز و قلعه باغ از توابع شهرستان جم و روستاهای تلخ آباد، خیرک و شکرک از توابع شهرستان دشتستان.

گلیم ها بافت بوشهر، نقوش بسیار زیبا، متنوع و منحصر به فردی دارند. این نقوش، گیلم بوشهر را به عنوان یکی از زیباترین گلیم های ایران مشهور کرده است. نقش های بافته شده بر روی این گلیم های زیبا عبارتند از: نقش حوض، دانه بیگی، آیینه گل، نقش خراسانی، آقاجاری، تهرانی و چنگ.تگين نیز نوعی گليم است كه اين محصول مخصوص پختن نان است به این شکل که وسايل و ردنه زدن خمير را بر روی تگين می گذرند و بر روی آن می نشينند و نان درست می كنند.

صنعت لنج سازی
از گذشته های بسیار دور، صنعت لنج سازی در این استان رواج داشته است. لنج برای مردم بوشهر نماد کار و زندگی، دریا و دریانوردی، صید و صیادی، رونق تجارت و رزق و روزی است. این لنج ها به صورت سنتی با الوار چوب های مرغوب، مانند چوب ساج ساخته می شدند. ولی در سال های اخیر ساخت آن ها از شیوه سنتی خارج شده و لنج ها از مواد اولیه موسوم به فایبر گلاس ساخته می شوند.

در استان بوشهر، به ساخت لنج “اوشار” یا “وشار” و به سازنده آن ها “گلاف” می گویند. ساخت ماکت های این لنج ها که از صنایع دستی بوشهر به حساب می آیند، نشان دهنده علاقه مندی مردم این خطه به این صنعت قدیمی است. ساخت لنج در شهرهای دیگر جنوب کشورمان هم مرسوم بوده است. امروزه کارگاه های لنج سازی جنوب کشور، از مهم ترین جاذبه های گردشگری این مناطق محسوب می شوند که هر ساله تعداد زیادی گردشگری از آن ها بازدید می کنند. شهرستان های بوشهر، دیر و تنگستان در استان بوشهر، از مهم ترین مراکز لنج سازی در این استان هستند.توربافی به لحاظ این که از ابزارهای ماهی گیری است به فراوانی توسط بومی های محلی بافته می شود ولی امروزه برای صيد ماهی بيش تر از تورهايی كه با ماشين بافته شده است، استفاده می شود.

سفالگری
سفالگری در استان بوشهر و مخصوصا” در بندر کنگان و برازجان رواج دارد و در کنار كوزه های آب كوزه های قليان و سر قليان و كشک ساب نيز درست می شود. سفال يكی از وسايل مورد استفاده در منطقه از گذشته های دور بوده است و وسيله ای برای خنک نگه داشتن آب و مايعات ديگر بوده است. بيش تر سفال ها به رنگ های قهوه ای، حنايی و سبز بوده و نقش ها به صورت گل و برگ كنده كاری به صورت مارپيچ و نقش های لوزی ديده می شود.

قلیان سازی
قليان (چليم) یکی از هنرهای دستی منطقه بوشهر است. در بوشهر قليان را از كوزه سفالی درست می كنند و آب داخل آن ديده نمی شود و در واقع هيچ يک از اعضای قليان با هم تناسب ندارند و به وسيله دست نگه داری می شود به اين نوع قليان چليم گفته می شود كه يكی از مشهورترين صنايع دستی استان بوشهر است.مشک و دولچه از دیگر صنایع دستی استان بوشهر است که از پوست حيوانات مانند بز و گوسفند درست می شود و برای نگه داری آب و ديگر مايعات مورد استفاده قرار می گيرد.

صنایع دستی ساخته شده از صدف ها
همجواری با خلیج فارس، باعث رشد یکسری از صنایع دستی مربوط به دریا در این استان شده است. تولید محصولاتی همچون جعبه های جواهر زیبا، اسباب بازی و عروسک، زیور الات و … با استفاده از صدف های خلیج فارس در این استان رواج دارد. از دیگر صنایع دستی بوشهر که با دریا در ارتباط است، می توان موجودات دریایی و ماهی های خشک شده را نام برد.

حصیر بافی
به دلیل وجود نخلستان های فراوان در استان بوشهر، بسیاری از صنایع دستی این استان از شاخ و برگ درخت نخل ساخته می شود. حصیر بافی در این ناحیه از گذشته های دور رواج داشته است. محصولاتی نظیر سبد های حصیری، زنبیل های حصیری، باد بزن، کلاه حصیری و … از آن جمله اند.حصير بافی يكی از قديمی ترين صنايع دستی و شايد كهن ترين آن هاست كه به عنوان منشأ نساجی شناخته می شود و در بسياری از كشورهای جهان به ويژه آن دسته از ممالكی كه به مـــواد اوليه مورد نياز اين رشته دسترسی دارند مرسوم و متداول بوده است. حصيربافی از صنایع بومی و کهن استان بوشهر است. حصير از ساقه های درخت خرما و در بیش تر مكان هايی كه نخل وجود دارد، بافته می شود. مهم ترين نوع حصير كه از لحاظ اقتصادی دارای اهميت است و در كشورهای حاشيه جنوبی خليج فارس دارای بازار خوبی است؛ فرش حصيری (تک) نام دارد كه پهنای آن ۱۰ سانتی متر و درازای آن ۳۰ متر است.
بعد ازبافت اندازه هايی كه مدنظر است، برش داده شده و در كنار يک ديگر آن ها را می دوزند.
امروزه در مناطق مختلف ایران كه دسترسی به برگ درخت خرما، ساقه گندم، نی و تركه وجود دارد، محصولات اين رشته به صورت حصير بافی، سبد بافی، مروار بافی، تركه بافی، چم بافی و چيغ بافی رايج است. در استان بوشهر به دليل فراوانی برگ و الياف خرما و گياهان خودرو شبيه ساقه گنــــــدم كه در اصطلاح محلی خاكه ناميده می شود، از دير باز توليد انواع محصولات حصيری به منظور استفاده محلی و فروش در ساير بازارها در حد گسترده ای رايج بوده است و امروزه به دليل جای گزينی محصولات كارخانه ای و عدم ثبات بازار فروش اين محصولات از توليد آن ها كاسته شده و بيش تر به منظور مصرف داخلی روستایيان تهيه می شود.
در روستــاهای تابعه گناوه، دشتستان، دشتی، تنگستان و كنگان حصير بافی رايج است. برای رنگ كردن، برگ نخل جوهر رنگی از عطاری تهيه می كنند كه نام آن( بقم) است. بقم به چند رنگ سبز، آبی، بنفش و نارنجی وجود دارد. بقم را با زرد چوبه مخلوط می كنند تا رنگ آن جلای بهتری داشته باشد و روشن تر شود و برای اين كه رنگ تيره يا روشن تر شود؛ مقدار زردچوبه را كم يا زيادتر می كنند. نقش ها در حصير يا سبد و ديگر محصولات ذهنی بافته می شود و به صورت لوزی های كنگره دار و هندسی بافته می شود.
نوع ديگری از حصير كه در روستاها بافته می شود و از نظر اقتصادی برای آنان مهم است نوعی فرش حصيری شبيه گليم است كه با ساقه گياهان خودرو و يا ساقه گندم بافته می شود و ابعاد آن به درازای ۶ متر و پهنای ۷۵ سانتی متر است و در پايان آن را از وسط نصف كرده و قطعات را به هم می دوزند و حاصل كار زيراندازی است به ابعاد۳×۵/۱متر.

سوزندوزی
سوزن دوزی در استان بوشهر رواج زيادی دارد و شامل انواع رو پشتی، رو ميزی، رو قوری، كيسه های مختلف تزيينی و رويه كوسن و … است.علاوه بر سوزن دوزی سكه دوزی نيز در این منطقه رواج زیادی دارد و برای بافت آن از نخ رنگی دمسه و پارچه سفيد چلوار استفاده می شود. سوزن دوزی بيش تر در شهرستان كنگان رواج دارد.

قالی بافی و نمدمالی
قالی بافی در اين استان به طور محدود و با پشم خالص طبيعی بافته می شود. نمد مالی از سنتی ترين صنايع دستی استان بوشهر است و يكی از مهم ترين و قديمی ترين مراكز بافت آن برازجان است. نمد به دليل سبكی و نم گير بودن مورد توجه است و بيش تر در جاهايی كه شتر وجود دارد رواج دارد.

جاجیم بافی
جاجيم جزو فرآورده هايی است كه به كمک دستگاه بافندگی چهار ورودی بافته می شود. نوع دستگاه آن در مناطق مختف با هم تفاوت دارد. به طور مثال در منطقه سرخره در شهرستان دشتستان با دار قالی جاجيم می بافند و تفاوت آن با دار قالی اين است كه به آن چهار ورد اضافه می كنند. در منطقه ممريز شهرستان دشتی دستگاه جاجيم بافی مختص به جاجيم است. در منطقه عيسوند دستگاه بافندگی جاجيم مانند دستگاه بافندگی عبا است.
نقوش جاجيم بيش تر به صورت راه راه يا چهار خانه است و بعد از بافت روی آن را هم به سليقه خود تزیين می كنند و به رنگ های مختلف بافته می شود.

منبت سازی
منبت سازی يا منبت كاری عبارت است از برجسته كاری روی چوب به نقوش مورد نظر و برای منبت دو روش عمده به كار می رود: در روش اول چوب يک تکه به وسيله مغار و سوهان برجسته می شود. در روش دوم قطعات چوب جداگانه به وسيله مغار سوهان تراش شده و سپس كنار هم مطابق با طرح چيده می شوند. منبت كاری در زمان قاجاريه در شهر بوشهر به اوج خود رسيده بود و قبل از آن هم ممكن است كه وجود داشته اما آثاری به جای نمانده است. بيش تر نقش ها طبيعت، گل و مرغ، نقوش تجريدی حيوانات و نقوش اسليمی است و از رنگ خود چوب استفاده می شود.

گره چینی
گره چينی عبارت است از اتصال قطعات چوبی به وسيله اتصالات چوبی به نحوی كه نقش گره ای در آن مشاهده شود. برای گره چينی كه اغلب مشبک و همراه با شيشه (ولی چند تكه ) ساخته می شود نياز به يک طرح گره ای است كه بر اساس آن قطعات چوبی را به طول و ضخامت مورد نظر بريده و سپس بسته به جای آن از نوع اتصال مناسب آن استفاده می كنند.در گره چينی اتصالات زيادی به كار می رود و ممكن است بر خلاف و سايل زير ساختی در يک اتصال آن از چندين قطعه چوب استفاده شود و يک اتصال چندين چوب را به هم متصل كند. امروزه ديگر گره چينی در بوشهر رايج نيست اما در دوره قاجاريه بسيار مورد استفاده و رواج داشته ولی امروزه هنرمندان تنها به مرمت آن مشغولند.

سایر صنایع دستی اهالی استان بوشهر عبارتند از:

مغرف نوعی زنبيل كک است كه دراستان بوشهر كاربرد دارد.
تويزه محصولی است كه دارای قابی دايره ای شكل بوده و بیش تر به عنوان جای نان مورد استفاده قرار می گيرد.
تلی محصول ديگری كه ظرف مناسبی برای نگه داری گندم، جو و ساير حبوبات و غلات است.
سپک ظرف سينی مانندی است و برای پاک كردن گندم مورد استفاده قرار می گيرد.
كنده جای نگه داری ميوه است.
چاكان سبدی برای جمع آوری خرما است و به عنوان كفه ترازو نيز مورد استفاده قرار می گيرد.
بادبزن در انواع مختلف كوچک و بزرگ و ريز و درشت با تزیين و نوار دوزی رنگی بافته می شود.
طناب برای بالا رفتن از درخت خرما يا بالا كشيدن دلو آب از چاه مورد استفاده قرار می گيرد.
كلاه حصيری در اندازه های مختلف و به صورت ساده يا رنگی بافته می شود.