کاخ سروستان در 8 کیلومتری جنوب شهر سروستان در مسیر روستای نظرآباد در استان فارس یکی از آثار برجسته تاریخی است که قدمت آن به عهد ساسانیان و دوران پادشاهی بهرام گور یاز می گردد و توسط وزیر معروف دربار ساسانیان مهر نرسی یاخته شده که علاوه بر بهرام یزدگرد و یزد گرد دوم را نیز عهده دار بوده است.
کاخ ساسانی که در تاریخ 24 شهریور 1310 با شماره 23 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده علاوه بر قدمت از منظر دیگری نیز حائز اهمیت است.این کاخ دارای قدیمی ترین گنبد آجری کشور است.بررسی ها بیانگر آن است که علاوه بر دو گنبدی که در حال حاضر بقایای آن بر جای مانده کاخ در سمت راست ایوان ورودی اصلی نیز دارای یک گنبد دیگر هم بوده که امروزه سقف آن فرو ریخته است.
بررسی های باستان شناسی ارتفاع گنبد اصلی کاخ در حدود 20 متر در زمان ساخت برآورد کرده است که این میزان به سبب تخریب های رخ داده در بالاترین قسمت گنبد از کف در شرایط کنونی به 18 متر رسیده است.
طول و عرض گنبد اصلی 13 متر است که در ساخت آن آجر پخته به کار رفته است.یرای ساخت کاخ اما به مانند سایر بناهای مشابه ساسانی از مصالحی چون سنگ لاشه و گچ استفاده شده و ستون های مدوری از سنگ نیز به عنوان عنصر تزئینی در دیوار های طولی آن در نمای به کار رفته است.
نما و ورودی اصلی کاخ در ضلع جنوب غربی آن تعبیه شده است.ابعاد تقریبی کاخ 46 در 38 متر است و به محض ورود به کاخ با یک ایوان ورودی .گنبد مرکزی .تالار مرکزی و حیاطی در پشت مواجه می شویم و در اطراف آن اتاقهایی با ابعاد مختلف طراحی و ساخته شده است که کاربری عمده آنها سکونتگتهی موقت است.
ایوان وتالار مربع به وسیله درب های تنگ و باریکی به هم مرتبط هستند و تالار های مجلل آن به وسیله درب های فراوانی به خارج از بنا را پیدا میکنند.تالار مرکزی از سمت بخش جنوبی به یک ایوان کوچک راه پیدا میکند .ایوان شمالی کاخ نیز به وسیله چند پله به محوطه بیرونی متصل میشود.
قسمت اصلی بنا در ضلع شرقی آن واقع شده که شامل یک ایوان بزرگ و دو ایوان کوچک تر است.در طرفین تالار ورودی دو تالار بزرگ دیگر قرار دارد که هریک از آنها سقفی گنبدی دارد و دو اتاق نیز در کنار ایوان غربی به چشم می آید که در آنها طاق های گهواره ای به کار رفته است.کارکرد فیلپوش به عنوان عنصری ایرانی در معماری که بعدها در معماری اسلامی به عنوان سکنج بسیار متداول شد.در این بنا کاربرد بسیار زیبایی دارد.
همچنین برای تقویت گنبد ها از طاق های گوشواره ای استفاده شده و علاوه بر آن ستون هایی نیز به عنوان محافظ سقف در اتاق ها به کار رفته است.
معماری کاخ از پیچیدگی خاصی برخوردار است و در آن به طرز زیبایی اصل قرینه سازی رعایت نشده .این نوع خاص از پلان بندی در کنار بررسی های باستان شناسی موئید این نکته است که عمارت در واقع کوشک شکارگاهی استکه در میان چهارباغی با وسعت تقریبی 30 هکتار قرار داشته است.محمد بن جریر در تاریخ طبری در شرح این باغ مینوسد که دوازده هزار درخت سرو در آن کاشته شده بود.
کاخ ساسانی سروستان که در متون جغرافیایی قدیم اشاره های بسیاری به آن شده برای نخستین بار در سال 1810 میلادی مورد توجه جهانگردان غربی قرار گرفت .سر گور اوزلی تاجر و زبان شناس برجسته بریتانیایی که به عنوان نخستین سفیر این کشور به ایران اعزام شده بود شاید نخستین کسی باشد که درباره معماری این کاخ گزارشی تهیه نموده که البته در آن به اشتباه سبک معماری بنا را به دوران اسلامی نسبت میدهد.سه دهه بعد از گزارش این دیپلمات بریتانیایی اوژن فلاندن و پاسکال کوست خاور شناسان برجسته فرانسوی در ضمن بازدید از کاخ نقشه و مجموعه طرح هایی از آن تهیه نمودند.شناخت فلاندن از معماری ایران باستان او را به تکرار اشتباه اوزلی دچار نمیکند و او به درستی کاخ را عمارتی ساسانی بر میشمرد که البته به ظن او آتشگاهی بزرگ است که امروزه میدانیم با توجه به نوع خاص پلان بندی این بنا نمیتواند آتشگاه یا حتی آتشکده باشد.
مادام ژان دیولافوا باستان شناس فرانسوی نیز از سوی دولت فرانسه مامور کاوش های باستان شناسی در ایران بود در بازدید خود از این کاخ در سال 1882 میلادی به نسبت نقشه پاسکال کوست طرحی دقیق ترسیم نمود که امروزه منبع مهمی برای شناخت بنا به شمار می آید.این بانوی فرانسوی که در عین کاوش های باستان شناسی بخش عظیمی از آثار ایران را به بهانه های مختلف از ایران خارج نمود به اشتباه قدمت بنا را به اواخر امپراتوری هخامنشی یا اوایل دوره سلوکی نسبت داد که با توجه به قراین معماری و تاریخی اشتباهی فاحش بود.
