زاهدان کهنه

در27 کیلومتری شرق زابل خرابه هایی به جای مانده است که پیشینه آن به یکی از شهر های بزرگ باز میگردد که در طول سده های 5 تا 9 هجری قمری مرکزیت سیستان را با حدود تقریبی 325 هکتار بر عهده داشته و شامل پنج پخشش مجزا به نام های قلعه .ارگ اول یا ارگ زیرین .ارگ دوم یا ارگ فروردین .شارستان و ربض است که امروزه فقط برج و بارو و قلعه تیمور باقی مانده است که سالم ترین و کاملترین بخش های باقیمانده این شهر باستانی است.بنایی چند ضلعی با برج های نیم دایره و دو دایره خارجی که با خشت خام ساخته شده اند .در مرکز حیاط محصور این قلعه باقیمانده های بنای بزرگ ارگ قرار دارد و در محوطه بقایای ساختمان هایی که از آنها به عنوان مسجد یخدان و امور خدمات استفاده میکردند به چشم می آید.

دیوار و حصار خارجی قلعه حدود 2 کیلومتر طول و حداگثر پهنای آن بین 1 تا 5/1 کیلومتر است .غیر از ربض شهر که فاقد حصار است.هر یک از دیگر بخش های این محوطه عظیم با حصاری قطور و برج های مستحکم خشتی محصور شده اند.

در جهت شمال غربی شهر آثار یک آبراهه قدیمی دیده می شود که میل قاسم آباد نام دارد در طول همین راه واقع شده است.

زاهدان کهنه که به دستور خلف بن احمد صفاری بنیان نهاده شده بود جایگزین شهر زرنگ به عنوان دارالحکومه سیستان به شمار می آمد که در نتیجه جنگ های طولانی به خصوص نبرد های اعراب مسلمانان با یعقوب لیث استحکامات نظامی آن از میان رفته و آسیب فراوانی دیده بود.

سیستان نام اصلی این شهر باستانی است که در تاریخ 1/2/1345 به شماره 537 در زمره آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.شهری که عظمت و جلال خود را در سال 785 هجری قمری و در نتیجه حمله امیر تیمور گرگانی از دست داده و به شدت تخریب می شود.

نقل است که تیمور در جریان تسخیر این شهر بود که از ناحیه پا مورد اصابت تیری قرار گرفت که تا پایان عمر او را لنگان کرده بود.تیری که موجب خشم تیمور و در نتیجه به قتل و عام شهروندان شهر انجامید.

باور های عمومی حاکی از آن است که امیر تیمور پس از تصرف شهر و قتل عام وسیع مردم بنا بر عادت خویش به هنرمندان.دانشمندان.صنعتگران.عرفا و مشاهیر شهر در ازای زنده ماندن پیشنهاد مهاجرت به سمرقند را داد تا آنها باقی عمر خود را در صرف آبادانی زادگاه او بکنند.پیشنهادی که از جانب 44 تن از بزرگان شهر رد شد و آنها به سبب خشم تیمور گردن زده و در یک گور دسته جمعی به خاک سپرده میشوند.مردم سیستان به پاس احترامی که برای آن کشته شدگان قائل بودند.بعد از این واقعه نا شهر را به زاهدان تغییر داده و مزار آنها را ارج نهادند.

در خصوص نام زاهدان روایت های دیگری نیز وجود دارد که انتساب آنرا به واقعه کشتار مشاهیر شهر نامربوط دانسته.اسم شهر را تغییر یافته زه دان کانا به معنای محل دارای آب زهکشی از رودخانه دانسته اند.

معنای دیگر زاهدان را دزد آب دانسته اند که به روشی اشاره دارد که بومیان این منطقه برای جلوگیری از تبخیر و الودگی آب از باد های 120 روزه و نیز توفان شن و گردو خاک انجام میدادند که به نوعی به مخفی شدن آب می انجامید.همچنین در تاریخ ذکر شده است که حاکمان این شهر از طریق حفر کانال زیر زمینی جریانی از آب رودخانه هیرمند را به عنوان تنها منبع تامین آب منطقه به صورت پنهان به داخل شهر هدایت کرده بودند که این عمل نیز اشاره ای دیگر به دزدی آب از سوی مردمان این شهر باستانی است.