در دامنه شرقی کوه‍‌های زاگرس، شهر اصفهان ،مرکز استان اصفهان، واقع شده است. تاریخ شهر اصفهان به سابقه و قدمت ایران برمی‌گردد. طول و عرض جغرافیایی نصف جهان به ترتیب ۴/۵۱ و ۳۲/۳۸ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۵۷۵ متر است. این شهر بر روی آبرفت زاینده رود بنا شده است.
شهر اصفهان تا شیراز ۴۸۱، تا یزد ۳۱۶ کیلومتر و از تهران ۴۱۴ کیلومتر فاصله دارد. این شهر آب و هوای نیمه خشک معتدلی دارد. متوسط درجه حرارت سالانه اصفهان ۱۶ درجه سانتیگراد ثبت شده است. این در حالی است که حداقل درجه حرارت مطلق منهای ۱۶ درجه سانتیگراد و همینطور حداکثر مطلق آن تا ۴۱ درجه سانتیگراد گزارش شده است.
شهر اصفهان به همراه رشت در آذر ماه ۱۳۹۴ (دسامبر ۲۰۱۵) عنوان نخستین شهرهای ایران که به شبکه شهرهای خلاق جهان زیر نظر یونسکو قرار دارد، را به خود اختصاص دادند. شهر خلاق براساس استانداردهای یونسکو، شهری است که از توانمندی و نوآوری شهروندان در توسعه پایدار شهری نهایت بهره را ببرد.
پیشینه و پیدایش شهر اصفهان
در تاریخ شهر اصفهان، طهمورث، سومین پادشاه از سلسله پیشدادیان را شخصی می‌دانند که بنای اصفهان را گذاشته است. شهر اصفهان در تاریخ گذشته ایران با نامِ «گِی» در پارس علیا معرفی شده است و همینطور، از آن، تحتِ عنوانِ تابای یا گابای نیز یاد می‌کنند. این شهر اقامتگاه سلطنتی پادشاهان هخامنشی و همینطور محل تقاطع راه‌های عمده بود. جغرافی‌دان یونانی به نام استرابون، عنوانِ مرکز کشور ایران را به اصفهان نسبت داده است.
کورش بزرگ زمانی که بابِل را تصرف کرد و یهودیان با ریشه عربی عراق امروز را از بند اسارت شاه بابل، نبوکدنصر، نجات داد، عده‌ای از یهودیان به کشور فلسطین برگشتند و گروهی دیگر از آنان به شهر اصفهان آمدند و در این شهر که به یایهودیه و دارالیهود نامگذاری شد، ساکن شدند.
این منطقه در مجاورت منطقه‌ای به نام جی یاگیبود قرار داشت که سالیان بعد با اتصال به یکدیگر، شهر اصفهان را ایجاد کردند.
اصفهان در دوران ساسانیان
به دستور یزدگرد اول در دوران سلطنت سلسله ساسانیان، یک پادگان نظامی احتیاطی به منظور اعزام و همینطور آموزش نیروی کمکی ایجاد شد. لازم به ذکر است بجز این پادگان، سه مرکز نظامی در گرگان، تیسفون و مرو نیز احداث شده بود. این مراکز دارای نیروی ثابت بوده و تنها سپاهان برای اعزام و تعلیم نیروهای کمکی ایجاد و پیش‌بینی شده بود.
اینطور به نظر می‌رسد که نام «اسپهان» (به معنی جایگاه ارتش) از زمان ساسانیان به بعد جایگزین نام «گی» شده است. در سرگذشت‌نامه‌های تاریخ شهر اصفهان اینگونه آمده است که به هنگام صلح در سبزه‌زارهای پیرامون اسپهان به‌ویژه در بخش غربی، نیروی سواره نظام ساسانی این شهر تا سرچشمه زاینده‌رود و دامنه‌های کوه‌ها استقرار پیدا می‌کردند. از آنجا که اسپهان، شهر ولیعهد نشین سلسله ساسانیان بود، امتیاز ویژه‌ای نسبت به دیگر شهرهای ایران در آن زمان داشت.
گاه ارمنستان و گاه اسپهان در دوران ساسانیان، شهرهای ولیعهد نشین شاهنشاهی ایران بودند ولی اسپهان یک امتیاز ویژه دیگر نیز داشت؛ آن هم این بود که میزبان و قلمرو نفوذ اعضای هفت خانواده بزرگ ایرانی صاحب نفوذ یا «واسپوهران» در دوران پادشاهی‌اش بود.
در تاریخ شهر اصفهان در زمینه معماری چیزی به جز بقایای آتشکدهای در کوه آتشگاه، اکتشافات اندکی در تپه اشرف و همینطور پل شهرستان (که به زمان ساسانیان تعلق دارد) از دوره پیش از اسلام در اصفهان بجا نمانده است؛ که از میان آن سه، پل شهرستان تنها بنای پابرجا و سرپا شهر تلقی می‌شود.
آثار تاریخی بجا مانده بیشتر متعلق به دوره اسلام است. از تمامی دوره‌ها و سلسله‌های تاریخی پس از اسلام، آثاری در این شهر به یادگار مانده است اما در تاریخ شهر اصفهان، آثار مجلل و باشکوهی در دو دوره تاریخی، یعنی دوره سلجوقیان و دوره صفویان، برجستگی بسیار ویژه‌ای در این شهر دارد، که هر کدام از این سلسله‌ها دارای سبک معماری یگانه و ویژگی‌ها منحصر به فرد خودشان هستند.
اصفهان در دوران سلجوقیان
طغرل سلجوقی در بهار ۴۴۲ هجری قمری، شهر اصفهان را پس از یک دوره محاصره ویرانگر و بسیار طولانی گشود. البته شهر به تدبیر ابولفتح مظفر نیشابوری که از جانب طغرل به حکومت شهر اصفهان منسوب شده بود، با سرعت قابل توجه‌ای بازسازی شد. خرج ساخت بناها ۵۰۰٬۰۰۰ دینار شده بود و از مردم شهر به مدت سه سال هیچ دیناری برای مالیاتی گرفته نشد.
مردمی که در جریان درگیری‌ها گریخته بودند، طی توسعه سریع شهری، باردیگر به شهر بازگشتند. طغرل همچنین پایتخت حکومتش را که در شهر ری بود، به اصفهان منتقل کرد. در زمان آلب ارسلان نیز گسترش شهر با سرعت خود در حال ادامه یافتن بود، اما اوج شکوه تاریخ شهر اصفهان در زمان ملکشاه و وزیر دانا و باتدبیرش، خواجه نظام الملک طوسی بود که شهر بود؛ به طوریکه بناهای بسیاری در آن ساخته و جمعیت شهر نیز دو برابر شد.
در دوره سلجوقیان معماری بنابر فرهنگ شهر اصفهان ساده و بی پیرایه اما با ظرافت فراوان بود (گواه این قضیه، مسجد جامع اصفهان است). از دیگر ویژگی‌های معماری این دوره درونگرایی و سکوت به دور از هر گونه جلوه‌گری است. بیننده به جای تحت تأثیر آنی قرار گیرفتن، آرام آرام و به مرور عظمت اسرارآمیز و همینطور زیبایی و جلال آن را با بند بند وجودش احساس می‌کند.
معماری و هنر دوره صفوی برخلاف دوره سلجوقیان است. در آن دوره توجه بسیار زیادی به جلوه‌های نور، رنگ و چشمگیری و درخشندگی از ویژگی‌های آن است.
از برجسته‌ترین آثار تاریخی دوره سلجوقی در شهر اصفهان، می‌توان به آرامگاه سلطان سنجر و ملکشاه و خواجه نظام الملک اشاره کرد. یکی از آثار مهم و معروف باقی‌مانده در یکی از قدیمی‌ترین شهرهای اصفهان، شهر گز، که ۱۰ کیلومتری اصفهان واقع شده است، مسجد جامع شهر است که مربوط به دوره سلجوقیان است.
اصفهان در دوران صفویان
دوران صفویه در تاریخ ایران از حدود سال 1501 تا 1736 میلادی بود. شاه عباس صفوی پایتخت صفویه را از شهر قزوین به اصفهان تغییر داد. از جمله دلایل این کار توسط شاه عباس می‌توان به کاهش دادن قدرت قزلباشان، دوری از مرزها، بهبود تجارت و البته ترس شاه عباس از پیشگویی منجمانی که ماندنش را در شهر قزوین برای جانش بسیار خطرناک دانسته بودند، اشاره کرد.
اصفهان در دوران صفویه یکی از مهمترین شهرهای ایران بود و به دلیل موقعیت جغرافیایی، فرهنگ شهر اصفهان و بازار پویای خود با استقبال و تحسین ویژه‌ای در بین مردم مواجه بود. شاه عباس اول اصفهان را به یکی از زیباترین و مجلل‌ترین شهرهای دنیا تبدیل کرد. همچنین آثار بسیاری از معماری صفوی در تاریخ شهر اصفهان، ثبت و ساخته شده است.
در دوران صفویه، اصفهان به مرکز تجاری و فرهنگی ایران تبدیل شد. شهر بزرگی شامل بازارهای بزرگ، مساجد، باغ‌ها و فضای سبز، اماکن تاریخی و زیبا، دانشگاه‌ها و مدارس بزرگ بود. به نظر می‌رسد که در دوران صفویه، اصفهان فراتر از یک شهر بود و به یک مرکز فرهنگی و تمدنی تبدیل شده بود.
انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت، نتایج بسیار خوب و مهمی بر این شهر گذاشت؛ ساخته شدن آب‌انبارها، مسجدها و کاروانسراهای بسیار در شهر، از جمله این موارد بود.
یکی از نکات جالب در تاریخ شهر اصفهان، ابتکار شیخ بهایی در شبکه‌های آبیاری و کامل ارتباطی بود که زیربنای زراعی بسیار استواری برای پایتخت جدید کشور بنا کرد.
عصر شکوفایی، نوآوری و کمال نبوغ شهرسازی و معماری در ایران، بدون شک عصر صفوی است. اوج شکوه معماری ایران را در تاریخ شهر اصفهان، هنرمندان شهر جلفای آذربایجان به زیبایی تمام به نمایش گذاشتند. با شکوه‌ترین و همینطور زیباترین آثار معماری ایران در همین دوره از تاریخ، توسط هنرمندان و معماران خلاقی همچون علی اکبر و محمدرضا اصفهانی آفریده شد.
از شاخصه‌های مهم در روش معماری این دوره، می‌توان به استحکام، درخشش بیان، ظرافت و زیبایی ساختار اشاره کرد. در آثار این دوره جذابیت سطوح و شکوه چشم‌نواز آنها، تابش رنگ و نور ، احساس زیبایی شگفت‌انگیز در تمامی بناها به چشم می‌آید. رقص رنگ‌ها و سطوح مکرر کاشی‌های درخشان به منظره‌ای شفاف، چشمگیر، باشکوه، روحانی و مجرد تبدیل می‌شود.
یکی از نمادهای بارز معماری شهر اصفهان در دوران صفویه، بقعه میرزا شیرازی است که با هنر ظریف و طراحی دقیق یکی از زیباترین و مشهورترین نمونه‌های آجرکاری و اروپایی‌سازی در ایران محسوب می‌شود.
ساختمان بزرگ دیگری که در دوران صفویه در اصفهان ساخته شد، باغ عظیمی بود که با کمک معماران سرشناس باستان شناسی به بزرگ‌ترین و پیچیده‌ترین باغ‌های دوران صفویه تبدیل شد.
در مجموع، معماری اصفهان در دوران صفویه به عنوان یکی از مهمترین رویدادهای فرهنگی و معماری در تاریخ شهر اصفهان و ایران شناخته می‌شود.
فرهنگ شهر اصفهان
اصفهان یکی از شهرهای قدیمی و تاریخی ایران است که دارای فرهنگ و تمدن بسیاری در طول تاریخ بوده است. این شهر به عنوان پایتخت صفویان در دوره صفویه بوده و دارای فرهنگ و معارف اسلامی تمدن هنری و معماری علوم و دانش و آداب و رسوم متنوعی است. فرهنگ شهر اصفهان در طول تاریخ ایران زبان زد خاص و عام است.
تاریخ شهر اصفهان شامل بسیاری از جاذبه‌های تاریخی و باستانی معروف است؛ از جمله مسجد جامع، پل خواجو، عالی قاپو، باغ عظیمیه، چهارباغ، عمارت‌های تاریخی همچون عمارت عباسی، عمارت نظامی و خانه موزه‌ای علامه موزه‌های متنوعی همچون موزه هنرهای دستی، موزه فرش، موزه کاخ، چهل ستون، موزه هنر ایران قدیم و موزه طبیعی اصفهان
علاوه بر این فرهنگ اصفهان شامل غذاهای محلی و ستی خود نیز میباشد که مشهور به قهوه خانه های سنتی دسرهای محلی همچون با قلوا پلوی ،زرشکی کلوچه های نازک و تندر است.
در گل فرهنگ شهر اصفهان یکی از متنوع ترین و پر برخوردارترین فرهنگهای ایران است که در بین گردشگران داخلی و خارجی بسیار محبوب است.
اماکن تاریخی شهر اصفهان
شهر اصفهان شهری معروف در ناحیه مرکزی ایران است که لقب نصف جهان را یدک می‌کشد. به گواه تاریخ شهر اصفهان که بلندای تاریخ ایران است، اماکن گردشگری تاریخی منحصر به فردی در این شهر وجود دارد که در ادامه این مقاله به معرفی آنان خواهیم پرداخت.
پل‌های شهر اصفهان
سی و سه پل یا پل الله وردی خان، پل شهرستان، پل مارنان، پل چوبی، سی و سه پل، و پل خواجو از جمله معروف‌ترین پل‌های تاریخ شهر اصفهان هستند.
بازارهای اصفهان
بازار شاهی، بازار قیصریه، بازار غاز اصفهان، بازار اصفهان، بازار ریسمان، بازار بیدآباد و بازارهای اطراف میدان نقش جهان: بازار هنر، بازار آهنگرها، بازار کلاهدوزها، بازار مسگرها، بازار ترکش‌دوزها و بازار لواف‌ها
مسجدهای اصفهان
از جمله مسجدهای دیدنی تاریخ شهر اصفهان، مسجد جامع، مسجد شیخ لطف‌الله، مسجد صفا، مسجد علی، مسجد جامع کوله پارچه، مسجد علیقلی‌آقا، مسجد شاه، مسجد حکیم، مسجد دروازه نو، مسجد قطبیه، مسجد حاج محمد جعفرآباده‌ای، مسجد آقانور، مسجد ذکرالله، مسجد مقصودبیک، مسجد کمرزرین، مسجد ابوذر، مسجد ایلچی، مسجد آقا نور، مسجد لنبان، مسجد رکن الملک، مسجد در کوشک، مسجد سید خان، مسجد ذوالفقار، مسجد ساروتقی، مسجد المهدی، مسجد سیدالعراقین و مسجد شاه عباسی اصفهان هستند.
مشاهیر شهر اصفهان
در تاریخ شهر اصفهان به نام‌های مشاهیر مفاخر و علمای بسیاری برمی‌خورید. مشاهیر اصفهان در زمینه‌های معماری، شعر، علمی، فلسفه، فرهنگ و ادب با تلاش و همتی خستگی ناپذیر به ستارگان تاثیرگذار و درخشان در دل فرهنگ شهر اصفهان، بدل شدند.
محمود فرشچیان: یکی از برجسته‌ترین و مشهورترین مشاهیر تاریخ شهر اصفهان، نقاش و هنرمند بزرگ، استاد محمود فرشچیان در تاریخ ۴ بهمن سال ۱۳۰۸ شمسی در شهر اصفهان پا به جهان گشود. او نزد استاد عیسی بهادری (شاگرد کمال الملک) و همینطور حاج میرزا آقا امامی به هنرآموزی پرداخت و تبدیل به یکی از معروف‌ترین مشاهیر ایران و فرهنگ شهر اصفهان شد.
محمود دهنوی: یکی از مشاهیر بزرگ و صاحب نام شهر اصفهان که در بهمن ماه ۱۳۰۵ هجری شمسی متولد شد، استاد محمود دهنوی است که از اساتید معروف قلمزنی کشور به شمار می‌آید.
سهراب سپهری: از دیگر مشاهیر به نام تاریخ شهر اصفهان، شاعر، نقاش و نویسنده برجسته، سهراب سپری، در ۱۵ مهرماه ۱۳۰۷ در کاشان اصفهان به دنیا آمد. کافی است یکبار اشعار زیبای او را بخوانید و یا فقط گوش به اشعار آن بسپارید، سپس بی‌آنکه از قبل قصدش را داشته باشید قوه تخیل و خیال شما به پرواز درمی‌آید!
حسن کسایی: موسیقی شناس، نوازنده نی و سه تار، ردیف‌دان و یکی از مشاهیر برجسته فرهنگ شهر اصفهان و از خوش‌نام‌های موسیقی سنتی ایرانی به خصوص مکتب اصفهان، در 3 مهرماه ۱۳۰۷ شمسی در محله بید آباد شهر اصفهان پا به این هستی گذاشت.
وضعیت کنونی اصفهان
به تاریخ ماه می سال 2023 جمعیت شهر اصفهان حدود ۱۲۲۰۰ نفر به ثبت رسیده است. همچنین مساحت شهر اصفهان بر اساس آمار سال 1395 حدود ۱۵۸۶ کیلومتر مربع است. البته توجه داشته باشید که این آمار در آینده دستخوش تغییر خواهد شد.
مردم اصفهان با گویش اصفهانی و به زبان پارسی حرف می‌زنند. اضافه کردن حرفِ «س» به آخر واژگان از جمله شاخصه‌های بارز لهجه اصفهانی است که به جای واژه «است» استفاده می‌شود. مهاجران به گویش‌های متفاوتی در شهر اصفهان سخن می‌گویند؛ از جمله آنها می‌توان به ارامنه اصفهان که به زبان ارمنی سخن می‌گویند.
سخن پایانی
شهر اصفهان یکی از شهرهای پرجمعیت، زیبا، مسافرپذیر، تاریخی، فرهنگی و در مجموع مهم ایران است. تاریخ شهر اصفهان بسیار غنی و متنوع است؛ یکی از دلایل اساسی برای لقب «نصف جهان» برای اصفهان همین مورد است.
در حال حاضر اصفهان یک شهر بزرگ گردشگری است که بازدیدکنندگان می توانند از مناظر طبیعی خیره کننده لذت ببرند و از مکان های تاریخی و فرهنگی مانند میدان نقش جهان، کاخ عالی قاپو و مسجد شاه دیدن کنند.
